![](/upload/iblock/2f8/2f8a17ce2ba16f2cc762aebc194ec4c1.jpg)
Сёння ў нас больш за 7 тысяч бібліятэк, агульны фонд перавышае 180 мільёнаў экзэмпляраў. Кожны другі жыхар краіны карыстаецца паслугамі бібліятэчнага сектара. Але ў сярэдзіне мінулага тысячагоддзя ўсё было нашмат складаней — кнігі былі даступныя не многім. Адпраўляемся ў Нацыянальную бібліятэку, дзе беражліва захоўваюцца каштоўныя выданні: каля 100 тысяч рэдкіх і старадрукаваных кніг і рукапісаў, самыя раннія датуюцца XIV—XV стагоддзямі. Сярод іх збор выданняў першадрукара Францыска Скарыны — 10 кніг Бібліі, якія паклалі пачатак беларускаму кнігадрукаванню.
![](/upload/iblock/6fe/6fe1e76ebf754e1ce46f351d5d0e9a40.jpg)
Задоўга да ўзнікнення публічных бібліятэк кнігі захоўваліся ў калекцыях знакамітых магнатаў і шляхціцаў, інтэлігенцыі і культурных дзеячаў. Таксама ў своеасаблівых бібліятэках навучальных і духоўных устаноў. Менавіта з такіх прыватных калекцый і пачыналася бібліятэчная справа. Намеснік дырэктара Нацыянальнай бібліятэкі Алесь Суша дэманструе нам некаторыя асобныя кніжныя помнікі, якія добра захаваліся:
— Адна з самых старых друкаваных кніг у свеце датуецца XV стагоддзем. Глядзіце, тут радзівілаўскі экслібрыс — папяровая наклейка, якая сведчыць аб уладальніку кнігі. Выданне свецкага характару — гэта даведнік пра расліны, якія выкарыстоўвалі для лячэння.
Алесь Суша надзявае пальчаткі і акуратна бярэ гэты скарб. Вокладка кнігі зроблена з дрэва, абцягнута цялячай скурай с цісненнем. Павольна перагортвае старонкі, а я іх уважліва разглядаю — вельмі прыгожа размаляваны. Заўважаю на кожнай старонцы побач з друкаваным тэкстам розныя почыркі. Бачна, што людзі чыталі, каменціравалі, да лацінскіх слоў прыпісвалі пераклад. Перада мною толькі крупінка велізарнай нясвіжскай калекцыі Радзівілаў, якая налічвала дзясяткі тысяч кніг. Алесь Суша з гонарам дадае:
— Адна з багацейшых бібліятэк свету таго часу існавала з XVI стагоддзя да Другой сусветнай вайны. Бібліятэка і архівы Радзівілаў уключаны ў рэестр дакументальных помнікаў ЮНЕСКА «Памяць свету», таму з’яўляюцца не толькі беларускім скарбам, але і сусветным.
![](/upload/iblock/c2f/c2f7f9583be0427b753f8e4c96ec4beb.jpg)
Яшчэ адна каштоўная кніга дасталася нам дзякуючы багатай калекцыі Яўхіма Літавора Храптовіча. На жаль, амаль усю бібліятэку ў пачатку XX стагоддзя з маёнтка ў Шчорсах вывезлі ў Кіеў. У нас засталося толькі некалькі кніг.
![](/upload/iblock/0e9/0e9b25cd6f07600ea69d0dfa49e8da13.jpg)
— Адна з іх — «Гістарычныя, палітычныя і ваенныя ўспаміны пра Расію» — на французскай мове, 1772 год, — Алесь Суша плаўна пераходзіць яшчэ да адной важнай старонкі ў гісторыі бібліятэчнай справы — часу, калі сталі адкрывацца бібліятэкі для публікі.
![](/upload/iblock/e2c/e2cf36d77d3162ce33b055a367a442c0.jpg)
Дарэчы, раней народ амаль не мог чытаць кнігі з прыватных калекцый. Сітуацыю змянілі манастыры і навучальныя ўстановы, якія доўгі час умоўна выконвалі ролю публічных бібліятэк. Напрыклад, бібліятэка Полацкага калегіума, дзе маглі вучыцца не толькі каталікі, але і праваслаўныя, уніяты, пратэстанты. Многія вялікія людзі там чыталі — будучыя вучоныя, святары, творчыя асобы. Кандыдат культуралогіі Алесь Суша дадае:
— У фондах Нацыянальнай бібліятэкі ёсць сотні кніг адтуль. Глядзіце, гэта нешта накшталт падручніка па геаметрыі, фізіцы, архітэктуры — навуковая літаратура 1750 года. Выдадзена шыкоўна: тут і гравюры, і ўкладныя схемы.
![](/upload/iblock/257/257335bb521adfdc9c77517234bb9327.jpg)
Далей глядзім на выданне «літаратуры, непажаданай для чытання», бо ў кнізе XVII стагоддзя прысутнічаюць ерэтычныя погляды. Пасля забароненай у тыя часы літаратуры пераходзім да папулярнай — разглядаем «Словы і гаворкі» Феафана Пракаповіча, вядомага рэлігійнага дзеяча. Выданне 1760 года з бібліятэкі Гродзенскай мужчынскай гімназіі.
![](/upload/iblock/d0c/d0c21cefae42be9e0b92d5dd73ed9e39.jpg)
У завяршэнне размовы Алесь Суша паказвае вельмі габарытнае выданне. Спрабую падняць кнігу — вельмі цяжкая, важыць аж 15 кілаграмаў! Берасцейская Біблія — самая вялікая, дарагая, прыгожая і загадкавая кніга ў гісторыі кніжнай культуры нашай краіны. Выпушчана ў 1563 годзе першай друкарняй на тэрыторыі сучаснай Беларусі. Усяго 1,5 тысячы старонак.
![](/upload/iblock/e9b/e9ba43132fb07698abd214fdb8f0eed2.jpg)
— У краіне ёсць некалькі арыгіналаў, але ўсе яны няпоўныя. Каб паказаць шырокай грамадскасці гэты каштоўны помнік, мы доўга працавалі над фундаментальным факсімільным выданнем. Гэтая ўнікальная кніга — адзіная поўная версія Берасцейскай Бібліі ў нашай краіне. На жаль, у свеце іх зусім мала.
ypopko@sb.by