24 сакавіка споўніцца 75 гадоў з дня нараджэння пісьменніка Уладзіміра Саламахі, лаўрэата Дзяржаўнай і Нацыянальнай літаратурных прэмій, а таксама іншых прэстыжных літаратурных прэмій, даўняга і пастаяннага аўтара «Сельской газеты», нашага калумніста. Нарадзіўся юбіляр у кіраўскай вёсцы Бераснёўка, скончыў скачкоўскую дзесяцігодку. Важны факт у біяграфіі пісьменніка: яго бацька — франтавік. Менавіта таму тэма вайны, патрыятызму беларускага народа, адносін да Айчыны, сваёй малой радзімы яскрава адлюстроўваецца ў яго празаічных і публіцыстычных творах.
Шчыра віншуем Уладзіміра Пятровіча Саламаху са значным юбілеем, зычым здароўя, далейшага натхнення, новых твораў і цікавых сустрэч!
Сёння друкуем падрыхтаваны аўтарам спецыяльна для чытачоў «Сельской газеты» фрагмент з яго рамана «Калі ўпадзе адзін…». Твор прысвечаны жыццю людзей беларускай вёскі ў ваенныя і першыя пасляваенныя гады. Асобныя раздзелы з рамана ўжо друкаваліся ў «СГ» (№ 116, 117 ад 7 кастрычніка 2017 г. пад назвай «Фронт там, дзе ты»; № 95, 96, 97 ад 17, 20 і 22 жніўня 2019 г.).
Іосіф праціснуўся да цягніка і ўбачыў двух вайскоўцаў, якія стаялі моўчкі, моцна абняўшыся. Ён хацеў спытаць, што здарылася, але пажылая жанчына, не адводзячы вачэй ад вайскоўцаў, сказала:
— Ёсць нешта на свеце. Родныя браты сустрэліся. Адзін — адтуль, другі — туды. Адзін скалечаны вяртаецца дадому, а другі, можа, на смерць едзе. Вось і перасякліся шляхі, выратуй іх Госпадзі...
— Як?
— Адкуль мне ведаць? — шчыра здзівілася жанчына. — Напэўна, звыш ім было прызначана сустрэцца.
Іосіф праціснуўся бліжэй да братоў. Можа быць, ён упершыню за вайну быў сведкам чалавечага шчасця. Дакладней, яго ўспышкі… З'явілася, нібы іскрынка з непрагляднай цемры. Азарыла, на імгненне ўдыхнула цяпло ў душу, каб успомніў, што ёсць яно, шчасце, на свеце, а далей — ужо тваё асабістае…
Ён ніколі не бачыў гэтых людзей. Ведаў, праз хвіліну-другую яны знікнуць, нібы слізгануўшы сваімі жыццямі паўз яго жыццё. І адразу ж Іосіфа ахапіла радасць, а разам з тым трывога: адзін — з вайны, другі — на вайну... І што чакае аднаго дома, у гэтым мірным, амаль дашчэнту разбураным жыцці? А іншага — там, на фронце? І ці наканавана ім яшчэ сустрэцца?..
Паравоз, які накіроўваўся на ўсход, раптам запыхкаў, выдыхаючы вялізныя клубы пары. Імгненне — зрушыцца з месца. Іосіф паспешліва зірнуў на твары братоў і здрыгануўся: перад вачамі быццам бліснула маланка. Твар таго, радавога, які вяртаўся з фронту, быў парэзаны цяжкімі ліловымі рубцамі. Замест вуснаў зламаныя сінія шнары. А таго, што на фронт, лейтэнанта, — чысты, малады, заклапочаны…
Паравоз запыхкаў часцей. Радавы рашуча адарваўся ад брата, ледзь утрымаўся на драўляным пратэзе, глянуў на натоўп сінімі, быццам валошкі, вачыма, чамусьці адмоўна пахістаў галавой. І тады маладзенькі лейтэнанцік зноў прыпаў да брата, затросся на яго плячы, прамовіў:
— Братка, чуеш, дадому едзь! Дадому! Больш нікуды! Выкінь дурное з галавы! Там цябе людзі чакаюць...
— Божа праведны, — перахрысцілася побач з Іосіфам бабулька, — што вайна з людзьмі робіць! І які нелюдзь яе прыдумаў? За што на людзей такая кара?.. — І пачала шаптаць «Ойча наш».
Іосіф падумаў, што гэтая старая жанчына — чыясьці маці. Яна шмат бачыла на сваім вяку, і ўсё тое, што адбываецца, успрымае як сваё кроўнае. Мабыць нямала перажыўшы, яна ўсё роўна не можа звыкнуцца з тым, што на зямлі яшчэ столькі гора і зла. Цяпер, думаючы, што самім людзям не саўладаць з імі, спадзяецца на Боскую волю… Можа і так, але ж у кожнага ёсць і свая воля… Але каму — дамоў, а каму — на фронт...
Вунь і воля яго сына Стаса: з фронту дамоў… Збег з вайны, на якую ў самым яе пачатку пайшоў з аднавяскоўцамі, чый узрост падлягаў пад мабілізацыю. З той вайны, на якой павінен быў або легчы ў зямлю як адданы абаронца Айчыны, або вярнуцца жывым, цэлым ці параненым, скалечаным, калі пашчасціць.
Пайшоў у чэрвені, а ўжо на пачатку восені ноччу аб'явіўся дома. Пастукаў асцярожна ў акенца. У Іосіфа адразу ж мільганула: сын! Дрыготкімі рукамі ён адчыніў дзверы, упусціў яго ў хату, пасадзіў за стол, накарміў, нічога не пытаўся, губляючыся ў здагадках і адганяючы прэч страшную думку: «Дэзерцір...»
А раніцай Стас сказаў:
— Усё, бацька, адваяваўся я!
— Бог з табой! — усклікнуў Іосіф. — Перахрысціся! Як гэта здарылася? Дзе вас акружылі?.. Калі так, схавайся пакуль дома, затым у лес пойдзеш. Кажуць, недзе там збіраюцца такія ж, як ты, акружэнцы.
Стас адмоўна паківаў галавой:
— Эх, бацька, бацька, ты не ведаеш, што вакол робіцца. Ты не бачыў, якая сіла прэ! Саветам канец!.. А ты — у лес... У гарнізон пайду!
— Кажу: перахрысціся!.. Ты што сабе ў галаву ўбіў? Нашы людзі разам пераламаюць немцу хрыбет. Колькі войнаў ні было, а ўсё адно на Расіі абпальваліся. І цяпер гэта будзе. Што тады?.. Адумайся! Ці мала што было? Ну, трапіў у акружэнне, страціў зброю... Спалохаўся, потым ачуняў, успомніў, хто ты і што — воін!.. А партызаны былі ва ўсе войны. Я такой ганьбы не перажыву!
— Перажывеш! Усё перажывеш, што лёс пашле. А калі не вытрымаеш, значыць, сваё адкапціў...
«Чужы, зусім чужы», — холадна падумаў Іосіф і выйшаў з хаты...
Усё гэта ўспомнілася Іосіфу цяпер на пероне, калі пачуў, як старая пасля «Ойча наш» прасіла Бога, каб ён адвёў кулю і агонь ад маладзенькага лейтэнанта, які едзе на фронт, чытала такую малітву:
Маці Божая з сябе рызу здымала,
Раба Божага салдаціка ўкрывала,
Хуткія кулі і вострыя мячы замаўляла:
Каля яго лятайце,
У яго не трапляйце.
Зберажы яго, Божа, ад кулі хуткай,
Ад шаблі вострай,
Ад агню,
Ад патопу,
Ад снарада.
Зберажы і памілуй яго
На многія лета.
Накрый яго сваёй святой рызай,
Зберажы і памілуй на многія лета,
Дай яму зброю і святы хрэст.
Іосіф чуў малітву і думаў: «Гэтыя словы абышлі майго Стаса, абышлі…» У дзяцінстве, пазней, ды і цяпер, у вайну, Іосіф чуў шмат малітваў на розныя выпадкі жыцця, а гэтую — упершыню. З якіх часоў яна прыйшла да людзей?.. Хто «прыставіў» яе да цяперашняга часу? Калі?.. Ці толькі зараз яна з'явілася свету?.. Малітва ашаламіла: «Дай яму зброю і святы хрэст...» Іосіфу было зразумела, як і куды ўзвышаецца ратная справа і як яна ўзвялічвае таго, хто ідзе на бітву за сваю зямлю...
«Па вагонах!» — пракацілася хваляй у марозным паветры.
Людзі на пероне замітусіліся, забегалі. Паравоз даў доўгі гудок. Ляснуў настылы метал, прагнуліся пад вагонамі рэйкі.
— Лейтэнант! Хутчэй, хутчэй! — крычалі з вагонаў, з усіх адкрытых у іх праёмаў.
І тады Іосіф убачыў, як радавы моцна адштурхнуў ад сябе лейтэнанта і спалохана, што ёсць сілы, закрычаў:
— Бяжы, Вася, бяжы! Гэта ж фронт!..
Лейтэнант нібы прачнуўся, хістаючыся, пачаў асцярожна адыходзіць ад брата, потым кінуўся да вагона, што праплываў міма яго, азірнуўся:
— Ваня, дадому! Чуеш?.. Дадо-о-му-у!..
Ён паспеў ускочыць на падножку апошняга вагона.
Іосіф, як і ўсе на пероне, не ведаў, якія лёсы ў братоў. Ён не ведаў, чаму знявечаны салдат не збіраецца ехаць дадому. Можа быць, у яго была там нявеста і такім ён не мог паказацца ёй на вочы. А можа, там, адкуль ішоў на вайну, ужо не было яго дома, а проста месца, вакол якога ў сваіх хатах жылі людзі, якія ведалі і памяталі яго іншым...
— Едзь, Вася... Бі гада!.. А я — дамоў!..
А праз два дні гуднянцы заўважылі над комінам хаты Іосіфа Кучынскага дымок. Першым заўважыў стары Яўхім Баравец, колішні Іосіфаў сябра, а цяпер тут самы галоўны яго незычлівец… Было, з маладосці сябравалі. Здавалася, няма такой сілы, якая магла б іх раз'яднаць. Але… Мабыць, з Яўхіма пачалося… Было, нялюбы, той, хто згвалтаваў Іосіфаву каханую Тэклюшку, сілаю вёз яе пад вянец. Але тады Іосіф адзін пайшоў яе ратаваць. Яўхім не схацеў дапамагчы сябру: не верыў ён Тэклі, думаў, што яна па сваёй волі здрадзіла Іосіфу… А Іосіф тады не ўратаваў каханую, ледзь не забілі яго сябрукі вылюдка, які зламаў лёс і Тэклі, і яму. І між сябрукамі быццам хто вялікую непераадольную баразну правёў. Праўда, з часам яна нібы звужалася, здавалася, крок — і паразумеюцца Яўхім і Іосіф. Асабліва было, калі Іосіф праз шмат гадоў нялюбую ўзяў, якая неўзабаве Стаса яму нарадзіла. Казалі жанчыны (праўда ці не), што тая ўжо ад некага цяжарная была — акруціла бедалагу… Спрабаваў Яўхім суцяшаць Іосіфа, маўляў, здараецца, але той і слухаць не стаў: «Сам разбяруся.» А калі сыноў на вайну праводзілі, здавалася, зацягнецца, знікне, быллём парасце баразна тая. Але ж не…
Яўхім Баравец на гэтай зямлі кораня не меў. І наогул, ён не ведаў, ці ёсць дзе людзі з яго роду. З'явіўся ён у Гудзе гадоў пяцьдзясят таму, ды так і застаўся тут. Да Гуды ён, хлапчук, сірата, які не ведаў і не памятаў бацькоў, бадзяўся па зямлі, вадзіў ад вёскі да вёскі старцаў. Ён добра памятаў усё, што было з ім, гадоў з пяці-шасці. У такім узросце нейкая бабуля аддала яго ў павадыры старцам, якія праходзілі праз вёску, дзе ён жыў. Яўхім не ведаў, што гэта была за старая, як называлася вёска і што адбылося з ім да таго часу.
Ён мог толькі ўяўляць: роднай была бабуля ці чужой, да якой ён невядома чаму, як і калі трапіў... Рана памерлі бацькі?.. Падкідыш?.. Ніхто яму пра яго нічога не казаў. Адно было зразумела: гаротніца яго падгадавала. А потым бабуля, мабыць зразумеўшы, што далей ёй хлопчыка не пракарміць, аддала на «чужы хлеб», мяркуючы, што так выратуецца дзіця. Ён помніць адно: пацалавала, перахрысціла, заплакала і доўга стаяла на дарозе, пазіраючы, як ён ідзе ўсё далей і далей ад яе. А ён азіраецца, румзае, выцірае адным кулачком вочкі — за другую ручку яго моцна трымае чужы, сівы, з доўгай барадой, у лахманах дзядок — і таксама плача… І не разумее хлопчык, што з ім і што гэта за дзядулі побач, з торбамі праз плечы...
Як бы там ні было, ён выжыў сярод чужых людзей, нямала пабачыў у жыцці і з маладых гадоў засвоіў, што аднаму чалавеку нельга быць на гэтым свеце.
Ён ведаў сваё імя — Яўхімушка. Так яго звалі старцы, з якімі хадзіў па зямлі. Яны, як ён памятаў, засцерагалі яго ад нягод (а было іх нямала), аддавалі апошні кавалак хлеба, накрывалі ў холад цёплай анучай.
А калі ён ужо быў падлеткам, старцы аддалі яго ў работнікі нейкаму багатаму мужыку, сказаўшы, што пара хлопцу выбівацца ў людзі, а іх век — дзень...
Старцы, з якімі гадоў да чатырнаццаці-пятнаццаці хадзіў Яўхім (хто яго гады лічыў, калі ён і сам не ведае года свайго нараджэння), хоць, здаецца, і былі на адзін твар, але кожны свяціўся нейкім сваім асаблівым унутраным святлом. Яўхім адчуваў: хоць святло ў кожнага рознае, але ўсё роўна яно цёплае, добрае. Гэтыя старцы, якіх — і яго з імі не раз білі — выганялі з бедных і багатых падворкаў, прыніжаныя так, што, здавалася, пасля ўжо нельга адчуваць сябе чалавекам, нейкім незразумелым, невытлумачальным юнаму Яўхіму чынам заставаліся людзьмі. Людзьмі, здольнымі не адштурхнуць адзін аднаго, не кінуць на волю лёсу хлопчыка і не трымаць на людзей зла.
Часам, разважаючы так, Яўхім разумеў: гэта вялікі дар — быць людзьмі. І не кожнаму ён дадзены. Думаў, можа, і не дар, а жыццёвы набытак, мудрасць, якая і дазваляе чалавеку выжываць нават у самых жахлівых сітуацыях.
Сам ён, як лічыў, такім дарам не валодаў. Здаралася, і нярэдка, дарэмна крыўдзіў людзей. (Хаця хто і каму даў такое права — крыўдзіць?) Часам злаваў на тых, хто жыў не так, як ён, і хто таксама крыўдзіў яго. І ўсю вайну злаваў на Іосіфа: бацька здрадніка...
І тады, калі Яўхім зразумеў, што Іосіф сышоў з вёскі, сышоў такі бездапаможны, стары, ды яшчэ сярод зімы, у яго свядомасці праслізнула: «Навошта?..» Падумаў: «Калі Іосіф дзе і дажыве ў адзіноце да вясны, дык, напэўна, пабрыдзе па свеце прасіць міласціну — іншага выйсця ў яго няма. Вядома, не адзін: цяпер на зямлі шмат бяздомных, скалечаных, выціснутых з жыцця». І яшчэ: «Вось толькі б тыя, у каго інакш склаўся лёс, не гналі б прэч ад сябе такіх няшчасных пакутнікаў, як Іосіф, як зрабілі з ім мы, яго аднавяскоўцы. Не трэба адразу ж у кожным бачыць злачынца, не разабраўшыся, падазраваць у злачынствах, якія яны не рабілі… Адразу ж цяжка, а часам і немагчыма разабрацца не толькі ў іншым чалавеку, але і ў самім сабе, а ўжо быць суддзёй усім і ўся — грэх».
Яўхім да Бога звяртаўся нячаста. Хіба калі было вельмі цяжка, калі хацелася зразумець, чаму, за што такое гора. Ды іншы раз, калі самому трэба было высветліць, ці так ты да іншых, як трэба… Хаця аднойчы ў маладыя гады звярнуўся ён да Усявышняга, і гэта крута змяніла яго лёс…
Тады ў Гуду Яўхім прыйшоў з таварышам, такім жа, як сам, бадзягам, якога аднойчы сустрэў у час вандровак. Неяк сышліся — і той такі ж адзінокі ў свеце. Пагаварылі, вырашылі, што ўдвух лягчэй…
Стаяла зіма. У палях клопату селяніну няма. Наняліся яны да Хведара Ругалевіча рабіць гонту. Ён ставіў зруб. Тады яшчэ прамы як слуп, высокі, чорны, што смоль, Яўхім падабаўся дзяўчатам ва ўсіх вёсках, дзе яму даводзілася бываць.
Галавы Яўхім ім не тлуміў, ні ў якія сур'ёзныя адносіны не ўступаў: хто ён, бязродзіч без свайго жытла, без зямлі? Граху на душу не браў, памятаючы, як казаў адзін старац, што чужыя слёзы, калі ты ў іх вінаваты, табе ж і адальюцца, як і тое, што рана ці позна тваё дабро, зробленае іншаму, да цябе ж і вернецца. (Калі так, чаму тады сам той старац усё жыццё пакутаваў?)
І ў Гудзе Яўхім дзяўчатам спадабаўся. Пойдзе на вячоркі, тыя вачэй з яго не зводзяць. Мясцовыя ж кавалеры не раз збіраліся адбіць Яўхіму бакі, але пабойваліся: яго таварыш пусціў чутку, быццам Яўхім ужо не адзін астрог прайшоў, так што звязвацца з ім не трэба.
Але то ў адну ноч, то ў другую знікаў інструмент, які Яўхім з таварышам пакідалі там, дзе рабілі. Мабыць, мясцовыя хлопцы такім чынам хацелі паказаць прышлым, хто тут свой.
Яўхім і яго таварыш некалькі разоў ездзілі ў суседнюю Дубасну на кірмаш, каб там купіць інструмент. Але аднойчы, калі знікла сякера, Яўхім на вячорках сказаў таварышу, каб усе пачулі:
— Браце, у нас з табой зноў інструмент укралі. Папомніш маё слова: той, хто гэта зрабіў, прыцягне яго ў зубах, ды яшчэ ваўком будзе выць пад акном у дзядзькі Хведара. Я страшныя замовы ведаю, сёння ж да раніцы і напушчу на злодзея чары.
Чаму ён так сказаў, і сам патлумачыць не мог. Напэўна, да гэтага Яўхіма падштурхнула тое, што сяляне ў той час верылі ў Бога, а пра ўсялякія замовы чаго ён толькі не наслухаўся ад старцаў.
Раніцай увесь інструмент быў на месцы. І пайшла пагалоска па вёсцы, што гэты чорны замовы ведае. Маладыя Яўхіма сталі паважаць, сталі да яго падлашчвацца, а старыя казалі, што ад яго трэба трымацца далей.
А пад вясну зачасціла да Хведара, у якога Яўхім і таварыш працавалі, суседка, удава, старая Аўгінка. Яна ўсё шапталася з Хведарам, крадком пазіраючы на Яўхіма. Аднойчы бабулька нерашуча ўвайшла ў хату, пастаяла каля парога, потым сагнулася, нясмела падышла да яго, падала кошык з яйкамі, узмалілася:
— А дзіцятка ты маё!.. Не адштурхні старую, не плюнь ёй у вочы... Гора ў мяне несуцешнае, дапамажы! Колькі буду жыць, столькі за цябе буду Богу маліцца.
Старая глядзела Яўхіму ў вочы — безабаронная, прыніжаная, забітая горам. Ён ажно скалануўся: шукае ў яго калі не збавення ад нейкіх пакут, то спагады. І, яшчэ нічога не ведаючы, пачаў яе суцяшаць, казаць, што дапаможа, калі гэта яму пад сілу.
— Да дачушкі маёй хвароба прыстала, — мовіла старая. — Ёй бы ўжо да выдання ладзіцца, а яна марнее і марнее. Увосень пайшла па грыбы. Каля Вылазаў сустрэлі яе нейкія мужчыны, да яе кінуліся. Ледзь уцякла, ночаньку ў балоце хавалася. Дадому прыйшла сама не свая. З той пары ўсяго баіцца, іншы раз мяне не прызнае. У каго я толькі дапамогі ні прасіла, хто ёй толькі на ваду ні шаптаў, а ладу няма. Ой, горачка, квітнела дзяўчынка, а цяпер чэзне.
Упершыню пашкадаваў Яўхім, што назваўся знахарам. Паверылі людзі ў яго хлусню, а гэта не да дабра. Чым ён можа дапамагчы дачцэ старой, калі сам пень пнём, непісьменны і, акрамя сілы, дадзенай яму прыродай, нічога не мае?
Яўхім паглядзеў на жанчыну і зразумеў: ён яе адзіная і апошняя надзея. І яшчэ было ў яго такое пачуццё, быццам нейкі слабы, самому незразумелы прамень цяпла слізгануў з яго душы, сагрэў старую: па яе шэрым твары прабег слабы водбліск святла.
— Паспрабую, — сказаў ён ціха.
У свой час, калі Яўхім хадзіў са старцамі па зямлі, чуў і ад іх, і ад людзей шмат чаго таямнічага і невытлумачальнага. Ведаў, бачыў, што ад спалоху, сурокаў словам добрым людзі лечаць людзей.
— Вядзі мяне, маці, да дачкі сваёй, — сказаў Яўхім.
Ішоў за старой і шаптаў: «Божа, калі ты ёсць, дамажы! Не сабе прашу — людзям…»
А праз паўгода ўстала на ногі Аўгінчына Марфа. Зноў зацвіла дзяўчына, заружавелі яе шчокі, вярнуліся да яе весялосць і радасць.
Не, не лячыў яе Яўхім словам таямнічым, асаблівым. Не ведаў ён такога слова. Не ведаў ніякіх замоў. Яго адразу, як толькі ўбачыў дзяўчыну, працяла нейкая незразумелая дрыготка, нейкі невытлумачальны агонь успыхнуў у душы. Ды так, што захістаўся юнак і, каб не ўпасці, абапёрся рукой на дзвярны вушак. Ледзь стрымаўся, каб не застагнаць, сам сабе прамовіў: «Падыму яе, за сабой павяду, нікому не дазволю над ёй здзекавацца...»
Доўга не адыходзіў Яўхім ад дзяўчыны, казаў ёй ласкавыя словы, якія толькі ведаў, і яна праз нейкі час нібы абудзілася ад сну...
І нікуды Яўхім не павёў яе за сабой — застаўся ў падслепаватай Аўгінчынай хаце. Не, не прымаком, а, як казалі людзі, Марфіным гаспадаром і мужам. Пра яго знахарства паступова забыліся, бо Яўхім больш не згаджаўся нікога лячыць, казаў, што страціў такі дар. Але яго паважалі: заўсёды дапамагаў суседзям па гаспадарцы, стараўся нікога не крыўдзіць.
Працаваў Яўхім, як і ўсе сяляне, і дзень і ноч, але багацеем так і не стаў. А калі калектывізацыя пачалася, дык тут ён разам з Іосіфам у ліку першых...
Успомнілі людзі пра яго знахарства, а дакладней, успомніў Іосіф, калі пачалася вайна, калі адпраўлялі на яе тых, хто павінен быў абараняць Айчыну: бацькоў, сыноў, братоў…
Яўхімавы сыны былі падобныя на бацьку — такія ж высокія, цёмнавалосыя, моцныя. Былі яны ў яго познія: Марфа чамусьці доўга не магла зацяжарыць. Думалі, што ім прыйдзецца век дажываць у адзіноце, а яна амаль у сорак першынца нарадзіла (Яўхіму тады было за сорак), праз год — другога.
Пачалася вайна, гадок іх прызыўны. І Нікадзім, і Іван разам са Стасам, з усімі вясковымі мужчынамі, чый узрост быў прызыўны, пайшлі ў раён у ваенкамат. І Яўхім з Іосіфам з імі. За вёскай спыніліся на мосце. Яўхім паглядзеў на Гуду, потым наўкола, апусціўся на калені і, як быццам закрываючы сынам дарогу назад, перахрысціў іх, потым мовіў: «Хай не кране цябе, Нікадзім, і цябе, Іван, куля. Няхай агонь і меч абыдуць вас... Дзеці, благаслаўляю вас на справу ратную. Так ужо выпала на ваш век, што трэба ісці ратаваць зямлю замест таго, каб кідаць у яе зерне... І няма вам шляху назад без перамогі».
Сыны слухалі бацьку моўчкі. Слухалі і мужчыны. Чуў гэта і Іосіф Кучынскі. Чуў і Стас: ажно скалануўся, адшаснуўся ад усіх. Іосіф глядзеў на Яўхіма з жахам: «Няўжо так можна дзецям сваім?»
— З перамогай прыйдзем, бацька, — сказаў Нікадзім. — Інакш нельга: наша зямля тут, усё тут наша. Ведаем, што не на пагулянку ідзём.
— А нам што скажаш, дзядзька?! — крыкнуў Ігнат Сапёрскі, старэйшы з мужчын.
— А вам? — задумаўся Яўхім. — Не ведаю. Ёсць бацькі. У каго — жонкі, дзеці, меншыя браты, сёстры. У каго — нявесты. Мабыць, кожнаму свая душа падкажа што. А я — усім вярнуцца жывымі.
Змоўк. Маўчалі мужчыны і хлопцы, паглядаючы туды, дзе ў далечыні засталася вёска: мабыць, кожны хацеў запомніць яе такой, з якой пайшоў… Ладная, з аднаго боку апаясана рэчкай, з другога — борам. А між імі, у нізіне, стрэхі, сшарэлыя і новыя, коміны, калодзежныя жураўлі, сады… І вось ужо праз хвіліну зноў пакрочылі па дарозе ў кірунку райцэнтра, хаваючыся ў сухім, горкім пыле…
Іосіф падышоў да Яўхіма, прыўзняў яго з каленяў, перасохлымі вуснамі мовіў:
— Уставай, Яўхімка. Навошта ты так пра сыноў?
— Так трэба, Іосіф, — сказаў ён. — Не перамогуць нашы дзеці ворага, дык і зямлі гэтай для іх не будзе. І нас з табой, бацькоў, не будзе...
Яўхім устаў, але пайшоў не ў вёску, а даганяць сыноў і мужчын: «І я з вамі!» (На фронт яго не ўзялі — стары.) Іосіф застаўся на мосце. Яму здавалася, што яны зноў, як некалі ў маладосці, зблізяцца. Але тады ён, менавіта ён, Іосіф, першы з вясковых хлопцаў, калі Яўхім з таварышам прыйшлі ў Гуду, падаў ім руку і, паказаўшы на сваю падслепаватую сірочую хатку, запрасіў жыць да сябе. Падзякавалі, пайшлі да Хведара: там хата прасторная. (Вясной Яўхімаў таварыш пайшоў далей, а ён застаўся ў Гудзе.)
Шмат разоў за вайну ўспамінаў Яўхім той дзень, калі праводзіў сваіх сыноў і мужчын-аднавяскоўцаў на фронт. Успамінаў і сваю размову з Іосіфам. І яму тады здавалася — зблізяцца. Асабліва часта ўспамінаў Іосіфа, калі ў вёсцы аб'явіўся дэзерцір Стас і неўзабаве стаў паліцаем. І з першага дня, як Стас пайшоў служыць ворагу, паміж Яўхімам і Іосіфам нібыта хто зноў пашырыў глыбокую баразну і далёка развёў іх па яе розныя бакі.
Было, і не аднойчы, Іосіф хацеў пагаварыць з Яўхімам, маўляў, у чым яго віна, але дарэмна. Яўхім паглядаў на яго пагардліва і, калі перасякаліся іх сцежкі, адварочваўся. А Стасу наогул пляваў услед…
Але самым жудасным, што, здаецца, навечна ўпілося ў яго памяць, было тое, што ў гібелі Яўхімавай Марфушкі, як і амаль усіх вяскоўцаў, разам з карнікамі быў вінаваты Іосіфаў Стас: і ён паліў Гуду… Выжылі Яўхім і яшчэ чацвёра вяскоўцаў — Надзя, яе хлопчык і дзяўчынка ды Каця: раніцою да таго, як наляцелі карнікі, ён павёў жанчын і дзяцей па маліну. (Іосіфа ў разлік не бяром, таксама ацалеў — няйнакш сын-паліцай паспрыяў.) З лесу яны бачылі, як пылала вёска… Вярнуліся — папялішча, чорныя коміны… Бязгучна плакаў Яўхім, спрабаваў адшукаць сваю Марфушку і не знайшоў…
Заўсёды помніў яе, светлую, добрую, любую… І сыноў — чулых і добрых, як маці… І быццам зноў бачыў іх перад сабой, калі казаў ім: «Дзеці, благаслаўляю вас на справу ратную... Трэба ісці ратаваць сваю зямлю... І няма вам шляху назад без перамогі...» І чуў у адказ: «З перамогай прыйдзем, бацька... Наша зямля тут...» І думаў, што скажа ім, калі прыйдуць і спытаюць, чаму не збярог яе, іхнюю матулю...
