Калядамi ў народным календары называецца святочны перыяд ад Раства Хрыстова да Хрышчэння ў праваслаўных (7–19 студзеня) i ад Нараджэння Пана да Хросту Пана ў католiкаў (25 снежня — першая нядзеля пасля 6 студзеня). У вёсцы Бершты Шчучынскага раёна казалi так: «Перша свята Раство, а Новы год — гэта па‑царкоўнаму свята Васiлiя Вялiкага, а патым Вадохрышча, — тры гэтыя святы яднаюць Каляды».
На Панямоннi, у параўнаннi з Вiцебскiм Падзвiннем, тэрмiн «Каляда» — гэта не толькi дата, але i абрадавая страва — куцця, гурт калядоўшчыкаў, мiфiчная iстота, дары калядоўшчыкам ад гаспадароў, сена, якое кладуць на стол.
— На Iўеўшчыне запiсалi традцыi свята паводле слоў Марыi Дулько з Iўя i Эвялiны Прыма з аграгарадка Лiпнiшкi, — адзначае Лiлiя Кiшкель. — Гаспадар дома парыносiў сена (лепей атаву, каб было мякчэй) на стол, гаспадыня накрывала белай тканай настольнiцай. Абавязкова ставiлi асобна талерку з хлебам i аплатку для дзядоў (продкаў) або нечаканага госця.
Яшчэ днём гаспадыня рыхтавала 12 посных страў на калядны стол. Гэта галушкi з макам (яны былi ў салодкай вадзе), куцця (каша з панцаку i салодкага цёртага маку), белы кiсель з геркулесу, вушкi (сушаныя грыбы, запечаныя з цыбуляй i чорным перцам, закручаныя ў прэснае цеста ў форме вушка), чырвоны кiсель з крухмалу i соку ягад або прыгатаваны з магазiннага канцэнтрату, мочаныя яблыкi, салёныя грыбы i агуркi, квашаная з журавiнамi капуста, хлеб, пiрагi або булачкi, селядзец, печаная рыба, рыбныя кансервы, аплаткi, цура (салодкая вада), кампот з сушанай садавiны. Таксама на Iўеўшчыне на калядны стол традыцыйна ставяць яшчэ журок (жур). Гэта гарачая страва з сушаных грыбоў i круп, якую запраўляюць падсмажанай на алеi цыбуляй. Замест галушак выпякалi пончыкi.
— Бацька прыносiў у хату ялiнку памерам да столi, з лясным хваёвым водарам, — працягвае Лiлiя Кiшкель. — Дзецi ўпрыгожвалi яе самаробнымi каляровымi папяровымi ланцужкамi, ватай, яблыкамi, цукеркамi i пячэннем.
У традыцыi Панямоння елка ўспрымалася як дрэва асаблiвае: асвечанае, якое ўпрыгожваюць, нясуць у царкву. Калi на небе з'яўлялася першая зорка — сядалi за стол. Малiлiся. Дзякавалi Богу за пражыты год. Бацька казаў: «Дзякуй Богу, што дачакалiся Каляд. Дай Божа дажыць да наступных». Дзялiлiся аплаткай. Кожны павiнен быў пакаштаваць усе стравы.
Пасля вячэры было прынята варажыць на добрае i доўгае жыццё: кожны жадаючы выцягваў травiнку з‑пад настольнiцы. Калi яна была доўгая, то i жыццё будзе доўгае, а калi з каласком — жыццё будзе багатае. Разам пасля вячэры выходзiлi з‑за стала, падзякаваўшы Богу за стравы. Бацька збiраў лыжкi i вiдэльцы разам i звязваў iх сенам (каб у наступным годзе ўсе былi разам).
Старэйшыя адпачывалi, а моладзь варажыла. Дзяўчаты выносiлi «смецце» на ганак, услухоўваючыся ў якiм баку забрэша сабака (у той бок i замуж пойдзе), абдымалi плот (калi цот — будзе ў пары, калi не цот, то i не будзе). Бралi бярэмя дроў (цот‑не цот, пара або не). Затым збiралiся хлопцы i дзяўчаты i цягалi брамкi або вароты. Мянялi ўваходныя брамкi ад хаты дзяўчыны да дома хлопца, калi тыя памiж сабой сябравалi. Стукалi ў вокны i слухалi, што з дома адказвалi, калi — «Iдзi!» (то пойдзеш замуж). Жарты i смех, гульня ў снежкi да позняга вечара.
— Вечарам iшлi ў касцёл на Пастэрку — вечаровую або начную iмшу, — дадае Лiлiя Францаўна. — Назаўтра накрывалi шчодры стол з мяснымi стравамi: каўбасамi, печанай скваркай з цыбуляй. У другой палове дня калядавалi.
— Каляды i сёння ўспрымаюцца вясковымi людзьмi старэйшага пакалення як незвычайны святочны час, — дадае Наталля Рамановiч.
— Паводле народных уяўленняў i праваслаўных, i католiкаў, ва ўсе калядныя вечары (святыя вечары, шчодрыкi) строга забаранялася выконваць пэўныя вiды работ. Парушэнне гэтай забароны лiчыцца вялiкiм грахом.У калядныя вечары нельга было шыць, вiць вяроўкi, плясцi, рабiць штосьцi крывое цi колападобнае, сячы сякерай, малоць зерне на млыне. Лiчыцца, што дзецi i жывёла, якiя павiнны нарадзiцца ў хуткiм часе, абавязкова будуць пакалечаны. Асаблiва прытрымлiвалiся гэтага ў першыя тры днi Каляд.
Калядаванне з зоркай — традыцыя, характэрная для ўсёй Беларусi. Як i паўсюдна, зорка ў калядоўшчыкаў нагадвала аб евангельскай зорцы, што прывяла вешчуноў да Немаўляцi‑Хрыста.
ЦIКАВА
На ўсе тры куццi гаспадары назiралi за надвор'ем, колькасцю зорак на небе. Па шматлiкiх прыкметах iмкнулiся прадказаць у будучым годзе добры ураджай, пладавiтасць жывёлы. У Шчучынскiм раёне лiчылi: на Каляды, як зоркi на небе, то куры надта будуць несцiся, а як хмурна, то каровы малака многа будуць даваць.
Звычаi раёнаў Гродзеншчыны
У вёсцы Студзераўшчына Дзятлаўскага раёна казалi: «Трэба, каб куцця была густа, бо як рэдкую зварыш, то i рэдкае зерне на полi будзе». А ў вёсцы Лозкi такое было павер'е: да вячэры дарослыя не каштавалi ежу i дзецям не давалi. Казалi: «Як каштуеш, то каровы будуць гэтак жа хватаць усё, галодныя будуць з пашы iсцi».
У вёсцы Прэцiма Шчучынскага раёна сена клалi на покуць i на стол, гаспадар казаў: «Во, дзеткi, гэта куцця ляжыць». Назаўтра гэта сена авечкам, карове давалi. I на зэдлiк дзецям падкладвалi сена падчас вячэры.
Жыхары вёскi Нязбодзiчы Свiслацкага раёна пачынаюць вячэру з куццi, па тры разы бяруць куццю, а тады хто што хоча есць.
yasko@sb.by
Фота з архiва Наталлi РАМАНОВIЧ.
