Родам з Дуброўна

Памятаюць пра ўраджэнца Беларусі, камандзіра брыга “Меркурий” Аляксандра Казарскага ва ўкраінскім горадзе Мікалаеве — там ён вучыўся, там памёр і пахаваны


Пэўна, многія чытачы газеты ведаюць пра подзвіг героя Руска-турэцкай вайны (1828-29) капітана Аляксандра Казарскага і яго каманды. 14 мая (27-га па новым стылі) 1829 года 18-гарматны брыг “Меркурий” прыняў на Чорным моры бой з лінейнымі караблямі турэцкага флоту, якія значна пераўзыходзілі яго па моцы ўзбраення, і выйшаў з бітвы пераможцам. Не ўсім, аднак, вядома: многія старонкі жыцця Аляксандра Казарскага звязаны з Мікалаевам. Не надта задумваліся пра тое і мы, сябры мясцовай беларускай суполкі “Голас Радзімы”. Мы толькі разгортваем дзейнасць, прычым у цесным кантакце з праўленнем Усеўкраінскага саюза беларусаў. Шукаем і тое, што можа спрыяць наладжванню цесных культурных, дзелавых кантактаў з Беларуссю. Таму і адгукнуліся на просьбу-прапанову з газеты “Голас Радзімы”: пацікавіцца “слядамі” Аляксандра Казарскага, ураджэнца беларускага горада Дуброўна, у нашым горадзе. Бо вядома, што ён у Мікалаеве вучыўся, памёр і пахаваны.

Магіла і вуліца Казарскага

Будынак Мікалаеўскага штурманскага вучылішча, дзе вучыўся, быў кадэтам будучы герой, не ацалеў.   Дарэчы, ніводнага дакумента, які прама пацвярджаў бы факт той вучобы, да нашага часу не дайшло: ёсць толькі ўскосныя згадкі, у тым ліку і ўспаміны афіцэраў, якія былі аднакашнікамі героя па вучылішчы. Ды ўсё ж аўтар кнігі “Казарский. Память его из рода в род на вечные времена” (Мікалаеў, 2009, выдавецтва Ірыны Гудым) Ігар Кісараў, які стаў сябрам беларускай суполкі, упэўнены: менавіта тут і вучыўся наш суайчыннік. Сам Ігар Валер’евіч жыве ў Мікалаеве на вуліцы Казарскага — таму, расказаў нам, і з’явіўся ў яго інтарэс да лёсу героя. Пасля карпатлівай працы выйшла і кніга: амаль на 300 старонак!   

Самая знакавая памяць пра Аляксандра Казарскага ў горадзе — яго магіла. Герой-афіцэр памёр маладым, раптоўна і пры загадкавых абставінах 16 чэрвеня 1833 года. На самым ганаровым месцы Мікалаеўскага некропаля пад аховай храма Усіх святых удзячныя нашчадкі ўзвялі пазней манумент. “Узводзіўся сіламі і сродкамі Чарнаморскага флоту”, — чытаем у кнізе Ігара Кісарава. Праект надмагільнага помніка (чорны граніт, вышыня каля 3-х метраў) распрацаваў акадэмік архітэктуры Аляксей Аўдзееў, і помнік быў пастаўлены ў 1865-м. Па ягоным праекце будаваўся (1857-70) і знакаміты Храм-помнік святога Мікалая Цудатворцы на Брацкіх могілках удзельнікаў першай абароны Севастопаля (Крымская вайна, 1853-56) — гэта на Паўночнай старане горада-героя.


Імем Казарскага названая і вуліца ў Мікалаеве. Гэта яе “карэнны жыхар” Ігар Кісараў капаў да самых глыбінь архіўныя сховішчы былога Саюза, па драбніцах сабраў усё, што звязана з асобай героя. Быць падобнымі да Казарскага мараць цяпер юнгі Мікалаеўскай марской школы. І Алена Кісарава, “правая рука” бацькі пры падрыхтоўцы і выданні кнігі пра Казарскага, ужо з 3-х гадоў прыбірае па святах сына Алежыка ў матроскую цяльняшку і бесказырку. І сябар нашай суполкі Анатоль Яўменчыкаў, выхадзец з сям’і сялян-беларусаў, які даслужыўся да звання капітана І рангу ў штабе ВМС Украіны, пайшоў у маракі дзякуючы рамантычным дзіцячым марам: хацеў быць падобным да свайго легендарнага земляка.

У кнізе пра Казарскага выказана падзяка мецэнатам і спонсарам, дзякуючы якім яна выйшла. Сярод вядомых на Мікалаеўшчыне мецэнатаў ды проста неабыякавых да лёсу і гісторыі роднага краю людзей ёсць і прадпрымальнік Ігар Петраш — сын Аляксандра Петраша (светлая яму памяць), таленавітага журналіста, абаяльнага чалавека, нястомнага прапагандыста айчыннай гісторыі. Дзякуй табе, Ігар, ад імя калегаў па пяры твайго бацькі і ад землякоў Казарскага — беларусаў з Мікалаева.

Мудрыя людзі раяць сузіраць вялікае ў цішыні, вось і пісаць пра Казарскага ўладкавалася я на лецішчы. А нашае садовае таварыства “Інгулка” суседнічае з вуліцай, якая носіць яго імя: між намі толькі рака Інгул. З супрацьлеглага берага яе велічна глядзіцца ўскраіна Мікалаева: проста карціна для натхнення. Што ж, акунемся ў падзеі даўно мінулых дзён...


Сіла духу і вечная слава

19 лютага 1814 года прыяцелі Казарскага адзначалі яго ўвядзенне ў першы афіцэрскі чын: ён — мічман. Праз пяць гадоў — лейтэнант. На фрэгаце “Евстафий” прайшоў добрую камандзірскую школу. За праяўленую ў баталіях пры штурме Варны (верасень 1828 года) адвагу ўзнагароджаны залатой шабляй. У хуткім часе Галоўны камандзір ЧФ адмірал Аляксей Грэйг прызначыў яго камандзірам брыга “Меркурий”: за плячыма 30-гадовага афіцэра было ўжо 15 гадоў службы на флоце. Звяртаючыся да подзвіга Казарскага і яго каманды, многія даследчыкі імкнуцца зразумець: як такое стала магчымым? Што за сакрэт быў у  тых маракоў, якія з 18-ю гарматамі “Меркурия” прынялі бой супраць двух турэцкіх караблёў (110-гарматнага “Селіміе” (“Сіла”) ды 74-гарматнага “Рэал-бей”) і выйшлі пераможцамі? У розных крыніцах знаходзім згадкі пра тое, што Казарскі памятаў і свята шанаваў выслоўе, што існуе на флоце: “Судна без зладжанага экіпажа — мёртвае”. У падначаленні капітана былі 4 афіцэры і 109 ніжэйшых чыноў. Сілу духу іх можна сабе лягчэй уявіць, чытаючы кнігу Ігара Кісарава. Там, у прыватнасці, прыводзяцца настаўленні па маральным абліччы марскіх афіцэраў Расійскага імпера­тарскага флоту, рас­казваецца пра афі­цэрскі савет на брыгу, які адбыўся перад самым пачаткам бітвы 14 мая 1829 года. Тады і было прынята ўсімі рашэнне: не здавацца, абараняцца да апошняга, а калі спатрэбіцца, то і загінуць усім разам у імя перамогі.

Тры гадзіны доўжылася тая бітва, якая ўвайшла ў гісторыю Чарнаморскага флоту, ды і ў сусветную, як зорны момант высокай вернасці прысязе, адданага служэння Айчыне. Такія подзвігі заўсёды будуць прыкладам для ўсіх. “Казарскому. Потомству в пример” — так напісана і на высокім пастаменце помніка брыгу “Меркурий” і яго капітану, які быў закладзены на Марскім бульвары ў Севастопалі ў 1834 годзе, праз год пасля смерці нашага легендарнага земляка, і адкрыўся ў 1839-м. Сродкі на помнік збіралі маракі па ініцыятыве адмірала Міхаіла Лазарава: ён з лета 1834-га стаў камандуючым ЧФ і камандзірам партоў Севастопаля і Мікалаева. Дарэчы, гэты помнік ураджэнцу Беларусі Аляксандру Казарскаму і подвігу брыга “Меркурий” — самы першы з узведзеных у Севастополі.

Як адчуваў сябе пасля пераможнай бітвы наш суайчыннік? Ён сваёй камандзе найперш аддае належнае! У рапарце Галоўнаму камандзіру Чарнаморскага флоту і партоў генерал-адміралу Грэйгу Казарскі піша, што ў яго “не знаходзіцца слоў для апісання адвагі, самаадданасці і дакладнасці, з якімі выконвалі свае абавязкі афіцэры і ніжнія чыны”. І дадае: “І толькі такому вартаму здзіўлення духу экіпажа… можна прыпісаць выратаванне … судна”. А вось пісьмовае сведчанне аднаго з удзельнікаў бітвы — штурмана турэцкага лінкора, які кажа пра бліскучую перамогу “Меркурия”: “Мы не маглі прымусіць яго здацца. Ён біўся, адступаючы і манеўруючы, з усім мастацтвам да таго, што, сорамна сказаць, мы спынілі бітву... Калі ў вялікіх дзеяннях старажытных і нашых часоў знаходзяцца подзвігі адвагі, дык гэты ўчынак — найярчэйшы сярод іх, а імя гэтага героя вартае таго, каб быць напісаным залатымі літарамі на храме славы: ён называецца капітан-лейтэнант Казарскі, а брыг — “ Меркурий”.


Вытокі подзвігу — у Дуброўне, на Дняпры

Тут варта згадаць і пра час (16 чэрвеня 1798 года,  магчыма, што і 1797-га), і пра месца нараджэння Аляксандра Казарскага — горад Дуброўна на Дняпры, на Віцебшчыне. Як вядома, спрадвеку ў тых мясцінах мужчыны ведалі судаходную справу, бо па Дняпры праходзіў вялікі ўчастак даўняга воднага шляху “з варагаў у грэкі”. Будучы герой — “з польска-ліцьвінскай шляхты”, і яшчэ ў 1855 годзе ў “Российской геральдике” род Козарских указаны пад гербам “Waz” (“Вонжы”, па-беларуску “Вазы”). У праваслаўнай царкве яго хрысцілі, і ў кнізе Ігара Кісарава пададзены фотаздымак з надпісам: “Крыж на месцы храма, дзе, магчыма, хрысцілі Аляксандра Казарскага”. Губернскі сакратар у адстаўцы Іван Казарскі на час нараджэння сына служыў упраўляючым у памесці князя Любамірскага. Ёсць сведчанні, што ён кіраваў і будаўніцтвам праваслаўнай Свята-Троіцкай царквы ў Дуброўне, якая адкрылася ў 1809-м. У сям’і Казарскіх дзяцей было пяцёра: Праскоўя, Кацярына, Матрона, Аляксандр і Мікалай. Навучаўся грамаце хлопчык у царкоўна-прыхадской школе. “Святар Дубровенскага праваслаўнага прыходу навучаў яго грамаце, а малады ксёндз выкладаў асновы матэматыкі, латыні ды французкую мову”, — сцвярджае ў сваёй кнізе Ігар Кісараў.

Ці ведалі ў той час у Дуброўне пра Мікалаеў? Безумоўна! У 1772 годзе царыца Кацярына ІІ падарыла Дуброўна графу Грыгорыю Пацёмкіну, а ён, як вядома, лічыцца не толькі стваральнікам Чарнаморскага флоту, але і заснавальнікам шэрагу гарадоў, у тым ліку і Мікалаева (1789). І ёсць усе падставы меркаваць, што люд з беларускіх зямель актыўна асвойваў тыя тэрыторыі. “У той час дубровенцы перабіраліся ў новаадбудаваны Мікалаеў,” — знаходзім у кнізе І. Кісарава. Мяркую, даследчыкі яшчэ адшукаюць: колькі нашых суродзічаў і якім чынам перабіраліся жыць бліжэй да Чорнага мора.

У святле такога “гістарычнага фону” зразумела, што зусім не выпадкова і Аляксандр Казарскі аказаўся ў Мікалаеве. Даследчыкі сцвярджаюць: неяк праез­дам з Санкт-Пецяр­бурга Казарс­кіх на­ве­даў брат бацькі, на­двор­ны саветнік. Ён накіроўваўся ў Мікалаеў “на пасаду сакратара канторы Галоўнага камандзіра Чарнаморскага флоту і партоў”. З тых часоў хлопчык, зачараваны формай марскога афіцэра, свайго хроснага бацькі, ужо марыў пра мора. І ў 1810-м, калі Васіль Казарскі ўжо быў пры высокай пасадзе, хроснік адправіўся ў Мікалаеў. Біёграф А. І. Казарскага са слоў сведак развітання бацькі з сынам-падлеткам так запісаў падрабязнасці сцэны развітання: “Чэснае імя, Саша, — гэта адзінае, што пакідаю табе ў спадчыну”, — з такімі словамі Іван Кузьміч абняў сына. Шляхецкае ж і праваслаўнае выхаванне юнака, заўважым, заключалася ў тым, каб арыентаваць яго не на поспех, а на ідэал. Адважным, сумленным, адукаваным вынікала быць не для таго, каб дасягнуць славы, багацця, высокага чыну, а таму што шляхціц проста такім павінен быць.

Пакінем чытачам магчымасць самім больш даведацца пра далейшы жыццёвы шлях героя. Звернем яшчэ ўвагу на тое, што неяк, выкарыстоўваючы кароткатэрмі­но­вы адпачынак, Аляксандр Казарскі ўжо ў званні капітан-лейтэнанта наведаў родныя мясціны. У кнізе Ігара Кісарава чытаем: “Бацькоўскі дом сустрэў яго забітымі аканіцамі. Сусед паказаў магілы бацькі і малодшай з сясцёр. Маці, Таццяна Гаўрылаўна, з’ехаўшы да сябе на радзіму ў Маларосію, не магла прадбачыць, што там ёй давядзецца аплакваць сына”.

Бо так супала, што якраз16 чэрвеня, у той самы дзень, калі ў Дуброўне з’явіўся на свет Саша Казарскі, яго і не стала: доблесны абаронца Айчыны, славуты Аляксандр Іванавіч Казарскі памёр у свае 35 гадоў.

Не зарастае сцежка…

У Мікалаеве, дзе бліскуча пачыналася флоцкая кар’ера нашага суайчынніка, ягоная раптоўная смерць выклікала шок і шмат розных размоў. “Таямніца яго смерці не раскрыта па гэты час”, — чытаем у розных даследчыкаў. А памяць пра Аляксандра Казарскага ў горадзе ўвекавечана. Да яго магілы, кажучы словамі паэта, не зарастае народная сцежка, а па вялікіх святах у храме моляцца за спачын і яго душы. У адзін з выхадных дзён і сябры беларускай суполкі сабраліся наведаць магілу нашага земляка. У царкве Усіх святых на ранішняй літургіі мы лепш змаглі прачуць усё, што звязана з подзвігам героя і яго баявых таварышаў, а затым, у адзіноце, памянуць увесь экіпаж геройскага брыга “Меркурий”. Прыемна было бачыць, што побач з прынесенымі намі пунсовымі і жоўтымі ружамі ля падножжа надмагільнага помніка — цэлая горка кветак. Наведваць магілу Казарскага для многіх мікалаеўцаў стала традыцыяй.

Мясціны ў прамысловым, але экалагічна чыстым раёне на паўночна-ўсходняй ускраіне горада прыгожыя. Мы любаваліся прыбярэжнымі краявідамі: вуліца збягае да рэчкі, кварталы новабудоўляў. Раней тут было шмат пляжаў — цяпер рэчка зарасла чаратом. Вуліцу Казарскага (такая назва з’явілася на карце горада ў лістападзе 1962-га) можна назваць і пасёлкам. Там ёсць і прыгожыя гульнявыя дзіцячыя пляцоўкі: для іх самі бацькі набылі ўсё неабходнае і стварылі казачныя сюжэты. Пакідалі мы мікрараён з пачуццём удзячнасці яго жыхарам — за светлую памяць пра нашага земляка. Мне ж прыемна было на сцяне будынка прачытаць надпіс вялікімі літарамі: “Іна, я цябе люблю!” Парадавалася за цёзку. Як сімвалічна, што ў гэтым кутку Мікалаева жыве любоў! То хай часцей прызнаюцца людзі адзін аднаму ў сваіх светлых пачуццях на вуліцы Аляксандра Казарскага. У памяць пра яго!