Рождественский обряд «Цари», Будславский фест - что еще может попасть в список нематериального культурного наследия ЮНЕСКО

Днямі Міжурадавы камітэт па ахове нематэрыяльнай культурнай спадчыны ЮНЕСКА ўключыў намі­нацыю «Урачыстасць у гонар Маці Боскай Будслаў­скай (Будслаўскі фэст)» у Рэпрэ­зентатыўны спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны чалавецтва. Навіна доўгачаканая і прыемная. І не толькі таму, што гэта яшчэ адзін крок да сусветнай турыстычнай супольнасці. Тут куды больш важна не столькі паказаць тое, што мы маем, колькі найперш гэта захаваць. Давайце паглядзім, які наш скарб у бліжэйшы час можа трапіць пад ахову ўплывовай сусветнай арганізацыі.


«Юраўскі карагод»

Дырэктар фонду «Культурная спадчына і сучаснасць» Ала Сташкевіч амаль дваццаць гадоў мае справы з Канвенцыяй ЮНЕСКА аб ахове нематэрыяльнай культурнай спадчыны. Дзякуючы яе актыўнай рабоце накалькі гадоў таму ў Спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны, якой патрабуецца ахова, трапіў калядны абрад «Цары». Не без яе ўдзелу ў Рэпрэзентатыўным спісе аказаўся і Будслаўскі фэст. Яна ж на чале групы, якая робіць усё магчымае, каб наступным там з’явіўся і «Юраўскі карагод». 

Лёс гэтага абраду вырашыцца толькі праз год. У пачатку снежня 2019-га ў Калумбіі адбудзецца чарговая сесія міжурадавага камітэта ЮНЕСКА, дзе і вызначаць яшчэ некалькі аб’ектаў, якія трапяць пад апеку гэтай арганізацыі. Ці будзе сярод іх чарговы беларускі абрад, пакуль дакладна невядома. Але Ала Барысаўна лічыць, што шансы ў яго вялікія. 

Напачатку давайце разбяромся, што гэта за такі «карагод» і чаму з вялікай колькасці аб’ектаў нематэрыяльнай культурнай спадчыны Беларусі вылучылі менавіта яго? 

Першае. Гэта веснавы абрад, які ладзіўся некалі ў вёсках у наваколлі Турава на свята Юр’я, 23 красавіка па старым стылі або 6 мая па новым. I зараз тыя песні памятаюць і спяваюць у многіх вёсках на Тураўшчыне, аднак жывая традыцыя захавалася толькі ў вёсцы Пагост. Свята Юр’я ўключае ў сябе шэраг абрадаў, магічных дзеянняў і забаў. Пачынаецца падрыхтоўка да яго з папярэдняга дня, калі хаты і двары прыбіраюцца, а людзі рыхтуюць святочнае адзенне. Дзяўчаты — асноўныя дзеючыя асобы абраду (яны выпякаюць хлеб, водзяць карагоды, спяваюць). Удзельнічаюць і хлопцы, якія пры абходзе вёскі рухаюцца ўслед за дзяўчатамі, а некаторыя з іх ідуць спераду і нясуць зорку, ікону, карагод (абрадавы хлеб), граблі з фартухом і г.д. Асноўны атрыбут абраду «Юраўскі карагод» — абшчынны хлеб, прадукты на які павінны быць сабраныя ў складчыну. 


Другое. Выбар на «Юраўскі карагод» прыйшоўся па прычыне яго ўнікальнасці і рызыкі знікнення. Гэты абрад, дарэчы, і прапануецца ўключыць не ў Рэпрэзентатыўны спіс, а менавіта ў спіс аб’ектаў, якія маюць патрэбу ў тэрміновай ахове. Некалі такім чынам гукалі вясну ў шматлікіх вёсках міжрэчча Прыпяці і Сцвігі, сёння — толькі ў Пагосце. 

— Калі абрад трапіць у спіс ЮНЕСКА, гэта можа даць другое жыццё рэгіёну, — гаворыць Ала Сташкевіч. — Да яго будзе прыцягнута ўвага, а з ёй і сродкі, напрыклад, для стварэння інфраструктуры. Тады там стане заставацца моладзь. Пачнуць ажываць Пагост і суседнія вёскі. Такім чынам будзе актыўна ажыццяўляцца гэтая практыка, пашырыцца ахоп удзелу.


Важна і тое, што «Юраўскі карагод» адбываецца ў рамках Геаргіянскага цыкла абрадаў усёй Усходняй Еўропы. Як вядома, Юр’я ў хрысціянскай традыцыі — гэта святы Георгій. У Канвенцыі аб ахове нематэрыяльнай спадчыны ўжо ёсць некалькі падобных абрадаў, якія прапанавалі нашы браты-славяне: македонцы, сербцы, славенцы. І беларусы будуць там вельмі дарэчы.

Ёсць яшчэ адзін важны момант, чаму «карагоду» так важна трапіць у спіс ЮНЕСКА. У еўрапейскай прасторы цяпер вельмі актыўна развіваецца праграма, якая называецца «Культурныя дарогі». Гэта праект Савета Еўропы на мяжы культуры, турызму і адукацыі. Туды актыўна падключаюцца многія краіны, ствараючы свае маршруты або далучаючыся да існуючых. Ёсць там «Геаргіянскі маршрут», да якога маглі б далучыцца і мы. Гэта свядомы турызм людзей, якія вывучаюць гісторыю. Яны наведваюць храмы розных канфесій і шмат іншага, звязанага з Юр’еўскай традыцыяй. Дарэчы, ужо зараз некалькі такіх культурных дарог праходзіць праз Беларусь, але, на жаль, пакуль што транзітам. 

Лясное бортніцтва

Другі прэтэндэнт на спіс ЮНЕСКА — лясное бортніцтва. Прычым гэта будзе мультынацыянальны файл з удзелам польскага боку. Чаму так? Найперш Нацыянальная камісія Польшчы сама прапанавала нам такое супрацоўніцтва. Адмаўляцца было б неразумна, таму што мультынацыянальныя файлы — гэта вельмі перспектыўны напрамак у рамках канвенцыі. Да таго ж у нас з палякамі сапраўды падобныя культурны ландшафт і традыцыі, словам, шмат аднолькавага. Тут да нас магла б далучыцца і Украіна, але пакуль жадання (ва ўсякім разе афіцыйнай прапановы) з яе боку не было. Ёсць і яшчэ адна перавага ў мультынацыянальнай намінацыі. Канвенцыя дазваляе краіне заяўляць толькі адзін нацыянальны файл у год. На намінацыі, у якіх сумесна ўдзельнічае некалькі дзяржаў, гэта не распаўсюджваецца. Словам, у 2020-м, калі і будзе прымацца рашэнне па «Лясным бортніцтве Беларусі і Польшчы», наша краіна можа прапанаваць яшчэ якую-небудзь сваю духоўную практыку. Нельга не зважаць і на тое, што, працуючы ў рамках агульнага плана захавання той ці іншай традыцыі, прасцей прыцягваць сродкі звонку, напрыклад, з еўрапейскіх фондаў. Для нашай краіны гэта была б значная палёгка.


Цяпер давайце разбяромся, што не так з нашым лясным бортніцтвам і чым яно так каштоўнае? Гэта старадаўні лясны промысел, пачатковая форма культурнага пчалярства. Пачалося ўсё з развядзення і ўтрымання лясных пчол у штучных дуплах — борцях. Развілася з дзікага пчалярства, калі чалавек выпадкова, а пазней свядома знаходзіў гнёзды ў дрэвах, знішчаў агнём пчол і збіраў мёд. Далей — больш: людзі пачалі вырабляць спецыяльныя калоды, вешалі іх высока на дрэвы і такім чынам пасля ласаваліся дарамі пчол. Справе гэтай больш за тысячу гадоў. Ёсць меркаванне, што ў часы ВКЛ беларускі мёд і воск экспартавалі ва ўсю Еўропу, прычым іх прыбытковасць была ў разы большай, чым ад вывазу лесу. Вядома ж, з развіццём пчалярства і харчовай прамысловасці бортніцтва паступова пачало страчваць сваю папулярнасць. Але і яшчэ 50—60 гадоў таму нашы дзяды і прадзеды добра ведалі гэту «навуку» і такім чынам здабывалі мёд. 

Іван Осіпаў, старшыня арганізацыі «Братэрства босых бортнікаў», які не толькі займаецца развіццём гэтай справы, але і ладзіць экспедыцыі з гэтай нагоды, падлічыў, што сёння ў нашай краіне засталося каля двухсот спадчынных ці традыцыйных бортнікаў. Ёсць адзінкавыя сем’і, якія займаюцца гэтай справай на Віцебшчыне, Міншчыне, Гродзеншчыне, але калі глянуць на карту гэтага промыслу, то відавочна, што развіваецца ён толькі на Палессі. Дакладней, толькі ў Лельчыцкім раёне. Там бортнікі ёсць у кожнай вёсцы. Цікава, што нават на такой невялікай плошчы ў кожнага пчаляра свае практыкі. Ужо не гаворачы пра тых, хто знаходзіцца на адлегласці дзясяткаў ці сотняў кіламетраў. Адны заўсёды забіраюць увесь мёд, другія — пакідаюць палову пчолам на зіму. А ёсць і тыя, хто наогул нічога не бярэ. Сёння бортнікі значна адрозніваюцца ад сваіх папярэднікаў. Цяпер гэта не прафесія, бо збіральніцтва мёду — не галоўнае. Па сутнасці, сучасны бортнік — гэта чалавек, які выконвае штогадовыя цыклічныя работы па доглядзе і ахове пчол, а таксама займаецца ўпарадкаваннем лясной тэрыторыі, дзе размешчаны яго калоды або борці. У Івана Осіпава мэты яшчэ больш высакародныя:

— Добра памятаю, як чакаў, калі мне споўніцца шэсць гадоў. Не ў школу марыў хадзіць, а ў лес разам з бацькам і дзедам. У трынаццаць пачаў займацца вывучэннем роднага краю. Цікавіўся жывёламі, птушкамі, назіраў за дзікімі пчалінымі раямі, а бліжэй да трыццаці зразумеў, што патрэбна папулярызаваць бортніцтва як сацыякультурную дзейнасць. Мая мэта зараз — стварыць устойлівы асяродак, вярнуць пчалу ў тыя ўмовы, дзе яна раней жыла. Не дзеля мёду і грошай. Ідэальна — стварыць спрыяльныя ўмовы для жывёльнага і расліннага свету, аднавіць гэту экасістэму.

Што ж датычыцца ляснога бортніцтва як нематэрыяльнай культурнай спадчыны, то тут галоўнае — збор і захаванне рознага кшталту практык і традыцый, назапашаных вясковымі жыхарамі за некалькі стагоддзяў. Не занатуеш іх сёння, заўтра можаш ужо не знайсці жывых сведак.

Хто наступны?

Якія яшчэ беларускія практыкі маглі б трапіць пад ахову ЮНЕСКА? Па сутнасці, кожная з тых, што сёння знаходзіцца ў Дзяржаўным спісе нематэрыяльнай культурнай спадчыны. Больш за тое, любая зацікаўленая суполка ці нават асобны чалавек (у выпадку з калядным абрадам «Цары» гэта быў звычайны механізатар) могуць ініцыіраваць стварэнне файла і прасоўванне яго. Але нам цікава думка той самай Алы Сташкевіч, якая знутры ведае ўсю гэтую «кухню» і рэальна ацэньвае шанцы на пападанне туды. Ала Барысаўна найперш нечакана называе фальклорны фестываль «Берагіня», які штогод праводзіцца ў Акцябрскім Гомельскай вобласці. Аказваецца, у спісе ЮНЕСКА ёсць яшчэ і трэці накірунак — Рэестр лепшых практык. Там акумулююцца дзеючыя практыкі розных краін, якія могуць быць карыснымі для вывучэння і пераймання вопыту. Наша «Берагіня», арыентаваная на ўнікальную беларускую традыцыю, вельмі годны прыклад. Да таго ж намінацыя вывела б фестываль на больш высокі ўзровень. 

І калі «Берагіня» — гэта пакуль толькі далёкі праект, то дуда беларуская — справа сённяшніх дзён. Супрацоўнікі Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта культуры і мастацтваў падрыхтавалі ўжо адпаведны файл. Але зноў жа, улічваючы лепшую перспектыву мультынацыянальнай намінацыі, было вырашана далучыцца да міжнароднай групы. Зараз якраз рыхтуюцца адпаведныя дакументы для гэтага. Не выключана, што праз два-тры гады ў ЮНЕСКА загавораць і пра нашу дуду. 

Было б добра, лічыць Ала Сташкевіч, каб там даведаліся і пра беларускую батлейку і выцінанку. Цікавай, упэўнена яна, будзе і наша вусная народная творчасць, асабліва казкі. Ёсць яшчэ шмат іншых варыянтаў дэкаратыўнага мастацтва, розных рамёстваў і г.д. 

Наказ носьбітам розных традыцый: больш актыўна адраджаць, несці іх у масы і прасоўваць у Дзяржаўны спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны. Заўвага для чытачоў: памятайце, што падрыхтоўка дасье для спіса ЮНЕСКА — гэта складаны навуковы працэс, які патрабуе шмат выдаткаў, у тым ліку фінансавых. Таму гэтая справа не можа быць хуткай. Галоўнае — не спазніцца яе зрабіць.

КАМПЕТЭНТНА

Спіс пашыраецца

Аксана Сматрэнка, начальнік упраўлення па ахове гісторыка-культурнай спадчыны Міністэрства культуры:

— Дзяржаўны спiс нашых гiсторыка-культурных каштоўнасцей пачаў фарміравацца ў 1992 годзе згодна з Законам Рэспублікі Беларусь «Аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны». Рашэнне аб наданні статусу гісторыка-культурнай каштоўнасці прымаецца па выніках папярэдняга разгляду адказнымі спецыялістамі мясцовых выканаўчых і распарадчых органаў прадстаўленых абгрунтаваных прапаноў (апісанне з навуковай і мастацкай ацэнкай, графічнае адлюстраванне, матэрыялы фота- і (або) відэафіксацыі). Абмежаванняў па вызначэнні кола асоб, якія могуць уносіць гэтыя прапановы, не існуе. Дарэчы, і колькасць элементаў, якія могуць быць вылучаны і прапанаваны для ўключэння ў Дзяржаўны спіс, не абмежавана.

Да нематэрыяльных гісторыка-культурных каштоўнасцей адносяцца звычаi, традыцыi, абрады, фальклор (вусная народная творчасць), беларуская мова (вусная i пiсьмовая), iншыя мовы, iмёнаслоўныя традыцыi i традыцыйныя нацыянальныя формы звароту да людзей, змест геральдычных аб’ектаў, уласных геаграфiчных назваў (тапонiмаў) i вырабаў народных мастацкiх рамёстваў, iншыя нематэрыяльныя праяўленнi творчасцi чалавека.

Сярод нематэрыяльных гісторыка-культурных каштоўнасцей у Дзяржаўным спісе прадстаўлены зместы геральдычных аб’ектаў (49), звычаі, абрады, традыцыі, народныя рамёствы — усяго 122 каштоўнасці. Колькасць нематэрыяльных гісторыка-культурных каштоўнасцей у абласцях прыкладна аднолькавая: у Брэсцкай — 13, Віцебскай — 11, Гомельскай — 10, Гродзенскай — 14, Мінскай — 12, Магілёўскай — 13, у Мінску — 49. 

Згодна з Дзяржаўнай праграмай «Культура Беларусі» на 2016–2020 гады, прадугледжваецца ўключэнне ў спіс штогод дзвюх нематэрыяльных каштоўнасцей. Гэты паказчык не толькі выконваецца, але і перавыконваецца. У 2017 годзе статус гісторыка-культурнай каштоўнасці нададзены сямі нематэрыяльным каштоўнасцям. У гэтым — тром. Гэта «Традыцыйнае белаўзорыстае ткацтва Панямоння» ў горадзе Ліда Гродзенскай вобласці, «Народная гульня моладзі «Яшчар» у вёсцы Гута Пастаўскага раёна Віцебскай вобласці, «Традыцыя вырабу і выкарыстання ўбору лелікаўскай свацці» ў вёсках Лелікава і Павіцце Кобрынскага раёна Брэсцкай вобласці.

Міністэрства культуры сумесна са спецыялістамі ўстановы адукацыі «Інстытут культуры Беларусі» ажыццяўляе каардынацыю работы спецыялістаў на рэгіянальным узроўні пры падрыхтоўцы абгрунтаваных прапаноў вылучаным нематэрыяльным аб’ектам, экспертызу падрыхтаваных абгрунтаванняў, якія ўносяцца ў Міністэрства культуры для разгляду і надання статусу гісторыка-культурнай каштоўнасці.

Напрыклад, на бліжэйшым пасяджэнні Беларускай рэспубліканскай навукова-метадычнай рады па пытаннях аховы гісторыка-культурнай спадчыны запланаваны разгляд прапановы па элеменце «Традыцыйныя ткацкія тэхнікі вырабу каляровых узорных посцілак і дываноў» у аграгарадку Пагародна Воранаўскага раёна Гродзенскай вобласці. У наступным годзе плануецца разгледзець не меней за чатыры прапановы па наданні статусу гісторыка-культурнай каштоўнасці нематэрыяльным аб’ектам. 

Вызначаныя для ўнясення ў спіс ЮНЕСКА аб’екты павінны адпавядаць Канвенцыі ЮНЕСКА 2003 года аб ахове нематэрыяльнай культурнай спадчыны, якая заклікае захоўваць гэту крохкую спадчыну, забяспечыць яе жыццяздольнасць і стварыць умовы для поўнага раскрыцця яе патэнцыялу ў інтарэсах устойлівага развіцця. Дзейнасць Міністэрства культуры ў гэтай галіне накіравана на садзейнічанне міжнароднаму супрацоўніцтву ў абароне жывой спадчыны і стварэнне інстытуцыйнага і прафесійнага асяроддзя, спрыяльнага для аховы нематэрыяльнай спадчыны.

stepuro@sb.by