Нашы продкі ва ўсе часы шанавалі памяць аб памерлых. Таму ў народным календары свята Дзяды значылася ў кожную пару года. Асаблівае месца сярод вясновых, летніх, зімовых адводзілася Дзядам восеньскім. Чаму? Надыходзіў час пасля цяжкай працы ў полі задумацца пра вечнае, звярнуцца да прашчураў з просьбамі наставіць на правільны шлях.
У Змітраўскую бацькоўскую суботу ўсёй сям’ёй ішлі на памінальную службу ў царкву, неслі асвяціць розныя стравы — як правіла, гэта была куцця. Потым адпраўляліся на могілкі. Сваякоў паміналі малітвамі. Падчас размоў звярталіся да памерлых, як да жывых. А ўвечары адбывалася памінальная вячэра. Першай стравай на стале заўсёды была куцця. Спрабаваць кашу падчас яе прыгатавання забаранялася — спачатку «пакаштаваць» яе павінны былі продкі. Таму першую лыжку куцці клалі на парог або ля акна — для «дзядоў». Толькі пасля гэтага пачыналі есці самі. Залатое правіла народнай культуры гаворыць: «Першая лыжка куцці, першы блін, першы глыток гарэлкі — продкам». Гаспадар браў чарку гарэлкі і трэць яе адліваў памерлым. Другую трэць выпіваў сам, а тое, што заставалася, пакідаў у чарцы. З яе і пачыналі памінальную вячэру, не забыўшыся «пачаставаць» продкаў: на акно ставілі талерку, у якую кожны член сям’і і госці клалі крыху ежы. Тое ж рабілі і з напоямі.
Акрамя крупяной кашы, на стале абавязкова былі кіслая і салодкая стравы, як дадатак — хлеб, яйкі, узвар з сушаных груш. Салодкай «дзедавай» стравай была макуха з жытняй мукі, якую на стол ставілі ў гліняным гаршку. Да «дзедаўскіх» страў адносіліся і бліны. Калі рана ў суботу гаспадыні іх пяклі, першы разрывалі на кавалкі і раскладвалі па вокнах. У некаторых рэгіёнах сярод абавязковых страў значыліся яешня, амлет з малаком, а на Віцебшчыне і Міншчыне — капуста. Гатавалі і шмат страў са свежага мяса. У час вячэры стараліся ўспамінаць самыя добрыя і вясёлыя моманты з жыцця нябожчыкаў.
Пасля памінальнай вячэры ежу са стала не прыбіралі, а зверху пакрывалі яе яшчэ адным абрусам — чакалі, што ноччу душы продкаў прыйдуць пачаставацца. Назаўтра рэшткі страў, і ў першую чаргу пакінутыя «дзядам», аддавалі хатняй жывёле, крошкі са стала — птушкам, якія лічыліся ўвасабленнем душ памерлых, а таксама лепшымі пасыльнымі ў замагільны свет. Напрыклад, у Бярэзінскім раёне такія крошкі сушылі і захоўвалі для лячэння людзей, што надта баяліся смерці.
АД ПРАДЗЕДАЎ
На Дзяды гаспадар адчыняў вокны, дзверы і звяртаўся да продкаў з запрашэннем наведаць хату: «Дзядочкі, бабочкі, хадзіце да нас на вячэру!» Лічылася, што душы памерлых абавязкова спусцяцца на зямлю і наведаюць жытло, дзе іх памятаюць і чакаюць.
kuzmich@sb.by
Фото Pixabay
