З марскіх берагоў — да горада Полацка
Імя гэтай князёўны для беларускага народа раўназначнае паняццям непахіснай веры, перадавога асветніцтва і культурнага росквіту. Яе жыццё і ў наш час застаецца ўзорам служэння Богу і няспыннай працы на славу роднай зямлі.
У дзень памяці святой Еўфрасінні (5 чэрвеня) у Полацку традыцыйна праходзяць пышныя ўрачыстасці, на якія з’язджаюцца паломнікі з усёй Беларусі. 5 чэрвеня мы ў чарговы раз будзем адзначаць дзень памяці святой Еўфрасінні Полацкай. У спадчыну нашчадкам прападобная пакінула не толькі духоўнае багацце, але і матэрыяльныя каштоўнасці.
Напрыклад, перліну праваслаўнай архітэктуры Старажытнай Русі — Спаса-Праабражэнскі храм, які быў узведзены намаганнямі маладой манахіні ў 1126 годзе і застаецца і цяпер адной з галоўных святынь нашай краіны. Ці знакаміты на ўвесь свет шэдэўр ювелірнага майстэрства — напрастольны крыж з залатых і срэбных пласцін, аздоблены каштоўнымі камянямі і арнаментам. Хоць сёння ён і страчаны, але не памірае надзея на тое, што аднойчы крыж вернецца на сваё месца ў Полацк.
Пакінула нашчадкам Еўфрасіння і яшчэ адзін дарагі падарунак — ікону Божай Маці, якая трапіла на нашы землі з далёкага старажытнагрэчаскага Эфеса. Калі зазірнуць у жыціе святой, знойдзем радкі пра тое, як яна заснавала жаночы манастыр «каля царквы Спаса», а побач у 1055 годзе з’явіўся яшчэ адзін храм у гонар Багародзіцы. Менавіта для яго настаяцельніца абіцелі задумала папрасіць у духавенства Візантыі старажытную ікону Божай Маці, напісаную, па паданні, апосталам і евангелістам Лукой яшчэ пры жыцці Дзевы Марыі. Дзеля гэтага прападобная Еўфрасіння адправіла «раба Божага Міхаіла ў Канстанцінопаль да імператара Мануіла Комніна і Свяцейшага Патрыярха Лукі Хрысоверга з дарамі каштоўнымі». Ікону (ці яе спіс, як мяркуюць гісторыкі) пасланнік Еўфрасінні сапраўды атрымаў. А разам з ёй і грамату, у якой канстанцінопальскі патрыярх даў бласлаўленне і выказаў хвалу рабе Хрыстовай з горада Полацка.
Шлях дадому быў няпросты: згодна з паданнем амаль на год эфескі абраз Багародзіцы затрымаўся ў Корсуні. Мясцовыя жыхары, калі даведаліся пра тое, якая святыня трапіла на іх зямлю, папрасілі палачаніна Міхаіла хаця б на некаторы час паставіць ікону ў адным з храмаў на марскім беразе. Лічыцца, што ад таго і сталі зваць яе пазней эфеска-корсунскай.
На нашы землі абраз трапіў не раней за 1162 год. Дакладная дата не захавалася. Аднак вядома, што гэта быў аўторак — менавіта ў гэты дзень па традыцыі, заведзенай Еўфрасінняй, дарагую ікону, упрыгожаную коштоўнымі камянямі, кожны тыдзень неслі праз усе полацкія храмы. Своеасаблівы хрэсны ход са святым лікам Багародзіцы існаваў увесь час, што абраз захоўваўся ў сталіцы Полацкага княства. Але і гэтае месца стала толькі часовым прытулкам для яго.
На шчасце маладых і ахову ад бед
Далейшы лёс іконы склаўся так, што яна адправілася на поўнач — у старажытны гарадок Таропец. Чаму полацкае духавенства аддало святыню, завешчаную самой Еўфрасінняй? Існуе дзве версіі. Па першай ікону падарылі князёўне Аляксандры (унучатай пляменніцы святой) у якасці бласлаўлення на вянчане з наўгародскім князем Аляксандрам, які праз год пасля вяселля стане вядомы ўсяму свету пад іменем Неўскі. Пад вянец маладыя пайшлі якраз у таропецкім Багародзічным саборы — там святыня і магла застацца.
Руіны старажытнага горада Корсунь на беразе Чорнага мора. Гэтыя мясціны ў свой час былі важным хрысціянскім цэнтрам і далі імя некалькім асабліва шанаваным праваслаўным іконам. Іншая версія, якой часцей прытрымліваюцца гісторыкі, — абраз трапіў у Таропец толькі ў XVI стагоддзі, калі полацкія манахіні падчас Лівонскай вайны ці з-за ганенняў на праваслаўе крыху пазней беглі з горада і ўзялі з сабой самае каштоўнае — іконы! У пацвярджэнне гэтай тэорыі навукоўцы прыводзяць такія факты, як знешні выгляд абраза Багародзіцы. Гэта вялікая ікона на ручцы (для хрэснага ходу). Зразумела, што падчас шматлікіх вандровак і вынасаў на вуліцу па аўторках і вялікіх святах яе стан значна мяняўся. Таму маскоўскія мастацтвазнаўцы мяркуюць, што аднойчы на эфескі арыгінал быў нанесены новы абраз, а пецярбургскія спецыялісты лічаць, што ікону проста замянілі яе копіяй. І адбылося гэта ў XIV стагоддзі.
Да праўды пакуль не дакапаўся ніхто. А факт застаецца фактам: з кожным стагоддзем святыня набывала ўсё большае значэнне, незалежна ад месца, у якім знаходзілася. Летапісы пацвярджаюць, што Эфеска-Корсунска-Полацкая ікона Багародзіцы не раз яўляла цуды жыхарам Таропца — засцерагала ад разрушэнняў горад падчас войн, берагла людзей у гады страшных эпідэмій. Урэшце там нават з’явіўся храм у гонар Корсунскай іконы Багародзіцы, дзе яна і захоўвалася да савецкіх часоў.
Вяртанне на радзіму
Дзе ж цяпер знаходзіцца падарунак святой Еўфрасінні і якія зямлі засцерагае? Доўгі час цудадзейная рэліквія была за шклом Рускага музея ў Санкт-Пецярбургу і разглядалася выключна з пункту гледжання мастацкай вартасці. Толькі ў 2009 годзе яе аддалі на рэстаўрацыйныя работы ў царкву святога благавернага князя Аляксандра Неўскага ў Княжым Возеры (Маскоўская вобласць). Што сімвалічна, улічваючы магчымую сувязь знакамітага палкаводца з полацкімі землямі праз шлюб з князёўнай Аляксандрай.Але варта адзначыць, што і Спаса-Еўфрасіннеўская абіцель без Эфескага абраза не засталася. Памяць пра запаветы заснавальніцы манастыра тут зберагалі з пакалення ў пакаленне. А дзякуючы намаганням мітрапаліта Філарэта ў 2004 годзе на беларускую зямлю быў перанесены спіс Эфескага абраза Багародзіцы, зроблены ў XVI стагоддзі на Пскоўшчыне. Увогуле, варта адзначыць: за стагоддзі вандровак ікона пакінула не адзін цудадзейны спіс у розных гарадах.
26 мая 2010 года ікона была ўрачыста прывезена ў Спаса-Еўфрасіннеўскі манастыр — акурат да векавога юбілею перанесення мошчаў прападобнай Еўфрасінні з Кіева ў Полацк. Памаліцца спісу Эфеска-Корсунска-Полацка-Таропецкага абраза сёння можа кожны. Але не проста так, а абавязкова ўспамінаючы пра слаўныя справы святой князёўны, што стала на шлях служэння Богу і назаўжды ўвайшла ў гісторыю ў ліку святых.
СПАДЧЫНА КНЯЗЁЎНЫ
Спіс Эфескага абраза Багародзіцы XVI ст., які цяпер захоўваецца ў Спаса-Еўфрасіннеўскай абіцелі.
Спаса-Праабражэнская царква — помнік старажытнаполацкага дойлідства, які захаваўся да нашых часоў амаль у некранутым выглядзе. Унутры можна ўбачыць фрэскі ХІІ стагоддзя. Каля ўвахода ў паўднёва-заходнюю келлю знаходзіцца ктытарскі партрэт самой Еўфрасінні Полацкай. Яна без німба, затое ў руцэ трымае Спаскую царкву, якую падносіць Ісусу Хрысту.
Вярыгі. Святая на працягу доўгіх гадоў насіла на целе жалезныя ланцугі для пакарэння плоці духу. У 1991 годзе вярыгі князёўны Еўфрасінні былі знойдзены на гарышчы старажытнага храма. Прычым сама Еўфрасіння паказала іх месцазнаходжанне ў сне адной з прыхаджанак Спаскай царквы. Гэтай святыні людзі пакланяюцца, калі патрэбна вылечванне душэўных і цялесных хвароб.
Крыж. Адзін з самых вядомых узораў ювелірнага майстэрства Старажытнай Русі быў створаны па загадзе Еўфрасінні Лазарам Богшам. Крыж уяўляў сабой своеасаблівы каўчэг, у якім захоўваліся вялікія хрысціянскія святыні: часцінка Дрэва Крыжа Гасподняга з кропляй Крыві Хрыста, часцінкі камянёў Гроба Гасподняга і Гроба Божай Маці, часцінкі мошчаў святых. Прызначалася святыня выключна для знаходжання ў абіцелі. На бакавых гранях крыжа знаходзіўся надпіс-запавет: «Да не изнесется из манастыря никогда же, яко ни продати, ни отдати. Аще се кто преслушаеть, изнесеть его из манастыря, да не будет ему помощник честный крест ни в сей век, ни в будущий».
kurak@sb.by
