«Хутчэй уцякайце!..»
Ранняй вясной 1944 года пешкаўцы жылі ў пастаянным страху. Тая палова вёскі, якую немцы не паспелі яшчэ спаліць, спалохана прыціхла, рэдка калі на вуліцы можна было пачуць чалавечы голас, усюды нуда, гора, невядомасць. Людзі сядзелі на загадзя спакаваных клунках, часта нават спаць лажыліся ў верхнім адзенні, асабліва мужыкі. Небяспека магла прыйсці нечакана ў любы момант, тады вяскоўцы зрываліся з месца, уцякалі, як хапала сілы, на балота, у лес, часта затрымліваліся там падоўгу.
Неймаверна цяжка было жыць у сырым халодным лесе нашай вялікай сям’і, дзе чацвёра малых дзяцей. І самому малодшаму Ваську яшчэ не было і годзіка. Ён быў вельмі хваравіты, капрызнічаў, дрэнна спаў, часта прачынаўся ноччу і плакаў, плакаў. Маці не ведала, як уцешыць малое, іншы раз не вытрымлівала, злавалася, ды ці ж вінаваты быў Васька. Чым карміць браціка, яму б малачка свежага, але ж мы засталіся без каровы, яе пагналі немцы з сабой, калі палілі нашу вёску.
Аднойчы здарылася такое жудаснае, што калі цяпер разам з роднай сястрой Марыяй успамінаем той дзень, дык становіцца не па сабе. Наша сям’я апынулася, як гаворыцца, на валаску ад гібелі, і прычына таму — плач браціка Ваські.
Раніцай па вёсцы разнеслася: усім хутчэй уцякаць, каб ніводнай душы не засталося ў хатах. Партызаны паведамілі, што ў бок Пешак рухаюцца карнікі, а яны паляць вёскі, забіваюць і жанчын, і дзяцей. Спяшайцеся, людзі, у лес, забірайцеся ў самую глуш, сядзіце там ціха і чакайце вестак ад партызан.
Схаваліся ў Ступе
Наш бацька заўсёды вельмі марудзіў. Вось жа характар, нацярпеліся мы з ім за вайну. І тады. Ужо суседзі нашы выехалі са двара, і вёска апусцела, усім нам страшна, а бацька корпаецца моўчкі ў хляве. Маці слёзна просіць яго паспяшацца. Мы, дзеці, дрыжым ад страху, а бацьке ўсё роўна. Нарэшце запрог нашу кабылку Каштанку, мы забраліся на воз і накіраваліся ў бок лесу. Каштанка цягнулася паволі, бацька ўвесь час яе паганяў, аграваў бізуном — дарэмна, пасля доўгай галоднай зімы бедная кабылка ледзь перабірала ногі.
Неяк дабраліся да Ступы — маляўнічага і вельмі ўтульнага ляснога ўрочышча, кіламетра з паўтара ад Пешак. Тут пачынаўся вялікі лес, які цягнуўся вельмі далёка, месцамі густы, непралазны, глухі. Можна было надзейна схавацца многім людзям, што і рабілі пешкаўцы заўсёды, калі пагражала небяспека.
Але на гэты раз мужыкі параіліся і вырашылі: далёка ў лес забірацца не варта, мо карнікі і не прыйдуць у Пешкі. Надвор’е ж самае горшае: усю ноч церушыў нудны дождж і зараз не перастае, вельмі холадна. Лясныя дарогі раскіслі. Як галодныя коні пацягнуць цяжкія вазы? Ды яшчэ каровы прывязаныя да вазоў. Выбралі мужыкі зацішную мясціну. Кожная сям’я аблюбавала сабе ўтульны куточак. Паставілі вазы, распрэглі коней. Кароў жа папрывязвалі да дрэў, каб не разбрыліся. Людзі, як маглі, хаваліся ад дажджу. Некаторыя ладзілі прымітыўныя шалашы з лапніку.
«Лезьце ўсе пад воз, там дождж не праб’е, — загадаў бацька. — Укрывайцеся чым ёсць, а я з мужыкамі буду чакаць вестак ад партызан. Ды й за Каштанкай трэба глядзець».
Мы хуценька забраліся пад воз. Ад дажджу схаваліся, але ж ад холаду нас калаціла, бо апранутыя лёгка-лёгка, ды й накрыцца асабліва не было чым.
«Не дай бог, накліча бяду»
Збіліся мы цесна пад возам і маўчым. Але нядоўга: пачаў плакаць брацік, часам аж заходзіўся. Маці ўзяла яго на рукі, выбралася з-пад воза, можа, пры дзённым святле Васька супакоіцца. І сапраўды, змоўк, быццам да чагосьці прыслухоўваўся. Ды праз некалькі хвілін твар браціка зморшчыўся, і каля нашага воза зноў пачуўся плач. Мо ў Ваські нешта балела, а мо плакаў ад голаду, холаду. Мы ж не ведалі, але ён ужо не змаўкаў.
Не вытрымалі нашы суседзі. «Галена, лезь пад воз ды прыспі сваё малое, — просяць жанчыны маці. — А мо яно галоднае, дык пакармі. Чаго плача амаль безупынку. Не дай бог, накліча бяду. Пачуюць немцы яго плач, прыйдуць сюды і паб’юць нас усіх». Маці залазіць пад воз, чымсьці корміць браціка, лёгка гушкае на руках, бы ў калысцы. Нарэшце ён засынае.
Ужо змяркаецца. Брацік спіць, а мы ледзь трымаемся на нагах ад стомы. Маці памагае нам забрацца пад воз, бярэ ў рукі хлебны бохан, адразае па кавалку і дае нам. Сама ж у рот не бярэ нічога, як і бацька, абое галодныя ўвесь дзень. Мы хуценька ў цемнаце ямо кожны свой кавалачак, уладкоўваемся на лапніку. Дзякуй богу, брацік спіць. І мы быццам кудысьці правальваемся.
Засталіся адны
Развіднела, я здрыгануўся ад вострай унутранай трывогі. Як зараз памятаю: пад возам сыра і вельмі холадна, зверху на нас капае. Маці дала браціку ў рот перажованы хлебны мякіш, завёрнуты ў маленькую хустачку. Васька смокча яго і маўчыць. «Дзетачкі, ляжыце ціха, каб немцы не пачулі», — шэпча спалохана маці. «А людзі нашы тут?» — «Няма нікога. Усе кудысьці ад’ехалі. Васька ноччу плакаў, вось і спалохаліся людзі, пакінулі нас адных».
Просім маці, каб дазволіла нам вылезці з-пад воза. Дазваляе. Выбіраемся на святло, глядзім навокал і зацінаемся ад жаху. Няма больш на гэтай мясціне ніводнага воза, толькі наш. Ды яшчэ ля дрэў панура стаяць прывязаныя каровы, іх людзі не забралі.
Падыходзіць бацька. «На дарозе чуваць нейкія галасы, — кажа трывожна. — Пэўна, там немцы». Гэтая дарога вядзе з невялічкай вёсачкі Чарнякова ў нашы Пешкі. Яна зусім блізка ад нашага месца, нейкіх трыста метраў. Разам з бацькам забіраемся ў кусты. Дарога відаць добра, нічога падазронага там не бачым. Адкуль жа незнаёмыя галасы, якія даносяцца да нас? Ляжым сярод кустоў на пажухлай мінулагодняй траве і не зводзім вачэй з дарогі.
«Вось яны, вось, — шэпча бацька. — Ну, канешне, немцы, хто ж яшчэ». Ага, зараз і мы бачым, што сярод дрэў з’явіліся нейкія людзі. Усё больш і больш, ужо цэлая калона выцягнулася на дарогу, рухаецца ў Пешкі. У нас выгаднае месца, ад дарогі яго закрывае невялічкі пагорак, ну і кусты, дзе мы затаіліся. Назіраем за немцамі пільна і ўважліва, яны ж нас не бачаць. З дарогі ўвесь час даносяцца галасы.
І раптам усіх нас працінае жах: каровы! А што калі замычаць прывязаныя да дрэў каровы? Хоць адна. Канешне, немцы захочуць праверыць, што тут такое. Кароў яны заўсёды гоняць з сабой, мы гэта добра ведаем. Значыць, прыйдуць сюды — і нам канец.
Божа, што ж нам рабіць? Мы не бачылі ніякага выйсця са страшнай сітуацыі. Запрэгчы паціху Каштанку, усім на воз і хутчэй у лес. Гэта немагчыма, немцы адразу заўважаць нас і секануць з кулямётаў. Ляжаць ціха ў кустах і чакаць, пакуль пройдзе калона. Але ж каровы у любы момант могуць выдаць нас, калі замычаць.
«Ты паўзі да воза, паглядзі, як там малое, — кажа бацька маці. — Раптам заплача моцна, дык прытулі да сябе, укрый лахманамі, а то немцы пачуюць». Маці хуценька адпаўзае. А мы застаёмся ў кустах, калоцімся ад страху і да болі ў вачах сочым за калонай. Ох і вялікая, калі ж ёй канец! Навокал трывожная цішыня. Каровы паводзяць сябе на дзіва спакойна, быццам і яны адчуваюць страшную небяспеку. Ад нашага воза таксама ні гуку.
Нарэшце ўся калона праходзіць, апошнія салдаты мільгаюць сярод дрэў. Але мы не спяшаемся, раптам яшчэ пакажуцца нямецкія машыны, усё можа быць.
Дзякуй богу, на дарозе пуста, усюды ціха. Мы не верым — няўжо мінула бяда. Асцярожна падымаемся, глядзім з кустоў у бок Пешак. Там ні душы. Але ж такая цішыня можа быць падманлівай, у чым мы пераконваліся не аднойчы. Прыгнуўшыся дабіраемся да воза.
— Васька ні разу не прачнуўся і не заплакаў, — кажа маці. — Стаміўся бедненькі за ноч, таму і спіць моцна. І каровы маўчаць.
Апоўдні да нас прыйшлі двое мясцовых партызан. «Вы што, тут адны? А дзе астатнія людзі?» — здзівіліся яны, убачыўшы толькі адзін наш воз.
— Пераехалі далей у лес, — тлумачыць бацька. — Наша малое ноччу вельмі плакала, дык людзі спалохаліся, што плачам немцаў накліча, вось і пакінулі нас. А мы дрыжэлі, пакуль па дарозе ішла нейкая калона.
— Гэта мадзьяры, — кажуць партызаны. — Мы за імі ўважліва сочым, як толькі яны з’явіліся тут. Зараз спыніліся ў Пешках. Хутка пойдуць далей. Як толькі паведамім вам пра гэта, адразу ж дабірайцеся на бліжэйшы хутар, каб сагрэцца. Дзеці ж ад холаду калоцяцца.
Пасля вайны я доўга не мог пазбавіцца ад надакучлівай думкі. Калі ў Пешках нараджалася дзіцё, па-свойму спачуваў гэтай сям’і: «А што, як зноў вайна і нам давядзецца ратавацца ў лесе. Страшна будзе гэтым людзям з малым…»
Міхаіл Шыманскі, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Беларусі
infong@sb.by
