Праблема — у нашай ментальнасці
Аляксандр Варыкіш, дырэктар фонду “Краіна замкаў”
Клапаціцца пра добры стан культурных аб’ектаў, вядома, павінна дзяржава. Аднак яна не здольная фінансаваць гэты працэс цалкам. На пытанне, хто павінен рэстаўрыраваць беларускія замкі і сядзібы, у мяне два адказы.
Такія знакавыя аб’екты, як замкі ў Навагрудку, Гродна, Гальшанах, Крэве і некаторых іншых мясцінах, мусіць аднавіць дзяржава. Гэта справа гонару. І тое, што дадзены працэс цягнецца так доўга, не ёсць добра. Можна прывесці прыклад, калі цэлы замак аднаўляе прыватны фонд, —прыклад Любчы ў Навагрудскім раёне. Аднак гэта адзінкавы выпадак у нашай краіне. Замкі — дзяржаўны прыярытэт.
Што тычыцца сядзіб, то ёсць у нашай краіне вельмі добрая практыка, калі прыватныя інвестары набываюць іх на нейкіх умовах у дзяржавы і спрабуюць аднавіць. Аднак поспех гэтага працэсу таксама залежыць ад дзяржаўных органаў. На жаль, сёння тут існуе шэраг праблем. Па-першае, у гэтым напрамку недастаткова працуюць мясцовыя выканаўчыя і распарадчыя органы ўлады. Па-другое, у многіх аб’ектаў адсутнічаюць праваўстанаўліваючыя дакументы, што відавочна затарможвае працэс перадачы сядзіб інвестарам. Па-трэцяе, многія сядзібы, якія патрабуюць аднаўлення, знаходзяцца ў аддаленых кутках Беларусі, што з’яўляецца не вельмі прывабным для інвестара, які хоча, каб яго аб’ект прыцягваў і людзей, і грошы. А па-чацвёртае, такія аб’екты прадаюцца часта за завоблачныя сумы. Маё меркаванне — іх варта выстаўляць на аўкцыён па вельмі нізкім кошце. Але існуе такая сітуацыя, што райвыканкамы спрабуюць на сядзібах, на рэстаўрацыю якіх у саміх няма сродкаў, яшчэ і зарабіць.
Да прыкладу, сядзібу ў Красках Ваўкавыскага раёна прадалі за 100 тысяч долараў. А няшчасную сядзібу Умястоўскіх у Жамыслаўлі Іўеўскага раёна, якая зараз разбураецца і гніе, інвестар выкупіў за 1,6 мільярда рублёў восенню пазамінулага года. Праўда, на гэтым яго праца па аднаўленні аб’екта і скончылася. Магчыма, спужаўся шэрагу абавязкаў, якія цягне за сабой такі набытак. Новы ўладальнік сядзібна-паркавага комплексу павінен прывесці да першапачатковага выгляду ўсё, што знаходзіцца вонкі, — фасад сядзібы ці палаца, усе прыбудовы, паркавую зону, сажалку або сад. Да таго ж узгадніць функцыянальнае прызначэнне будучага аб’екта. Міністэрства культуры наўрад ці дазволіць адкрыць там фітнес-цэнтр або танцавальны клуб.
Аднак, на мой погляд, для старадаўніх сядзіб трэба знайсці перш за ўсё ўласніка — неістотна, пад якія функцыі. Так, у вёсцы Трокенікі Астравецкага раёна адзін з сядзібных будынкаў аддалі пад склад аўтазапчастак. Дзякуючы гэтаму ён не руйнуецца ад непагадзі і налётаў вандалаў.
На жаль, не многім аб’ектам так пашанцавала.
Шмат аб’ектаў занесена ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей. Але што ім гэта дае — адпаведную шыльдачку на сцяне? Як правіла, на аб’ектах, якія разбураюцца, дзяржава аніякай працы па іх захаванні не вядзе. Гэта тычыцца і вядомых аб’ектаў у Гальшанах і Крэве. На маіх вачах паўтара гады таму падчас экскурсіі ля Крэўскага замка са сцяны абрынулася некалькі “кубоў” каменю.
Вядома, ёсць і пазітыўныя прыклады. Так, у Быхаве райвыканкам пайшоў на тое, каб абцягнуць нейкімі бляшкамі па перыметры сцены замка, адкрытыя пасля пажару на мэблевай фабрыцы, якая размяшчалася раней у будынку замка. І гэта ўжо добра — далейшыя разбурэнні не працягнуцца.
Я лічу, што праблема разбурэння каштоўных сядзіб крыецца не толькі ў недасканалым заканадаўстве, складаным працэсе набыцця аб’ектаў і высокіх цэнах на іх, але таксама ў нашай ментальнасці і стаўленні да сваёй спадчыны. Што чакае нашы сядзібы і замкі ў будычыні? Паколькі сёння можна гаварыць і пра пазітыўныя, і пра негатыўныя прыклады аднаўлення сядзіб, то вынік будзе недзе пасярэдзіне. Нешта страцім беспаваротна, але нешта паспеем уратаваць. Многае залежыць ад ініцыятывы людзей.
Инвестиции в будущее
Евгений Ксеневич, меценат, коллекционер
Спасением и реставрацией старинных усадеб и дворцово-парковых комплексов в идеале должны заниматься и государство, и бизнес в равной мере. С наиболее крупными объектами, такими как Несвижский, Мирский замок, Дворец Румянцевых-Паскевичей в Гомеле, государство хорошо справляется. Однако таких знаковых объектов в стране немало и на все денег у государства не хватит. Есть объекты, особенно в западной части Беларуси, вообще не охваченные вниманием.
По данным доктора наук Анатолия Тарасовича Федорука, на Гродненщине сохранилось около 600 усадеб и дворцово-парковых комплексов, о которых вы наверняка мало что слышали. Естественно, ни одно государство не потянет такой ноши. Значит, оно должно создать такие условия, чтобы инвестор приходил в эту сферу и занимался ею. Сегодня подобные объекты продаются на аукционах, но условия, на которых это происходит, совершенно неприемлемые и неподъемные для инвесторов. Дворцы продаются на таких же условиях, как и какой-нибудь старый разваленный коровник.
Но привести в порядок коровник и сделать из него функциональный склад за 2—3 года вполне возможно, однако за такой же срок отреставрировать и ввести в хозяйственный оборот дворец абсолютно нереально. Серьезные инвесторы на это не пойдут. Но именно такие сегодня главные условия аукциона. А ведь максимум, что можно сделать за 2—3 года, — разработать проектную документацию по восстановлению или реконструкции дворца. Организации, которые готовят такую документацию, можно сосчитать на пальцах одной руки.
И они перегружены работой. В результате подготовка документации затягивается на долгие годы. И даже при самом благоприятном раскладе они не могут сделать это в сжатые сроки. Поэтому новые владельцы и попадают под штрафные санкции. На мой взгляд, срок реконструкции таких объектов должен быть увеличен до 5—10 лет.
Увы, наш закон об охране историко-культурного наследия принимался еще в советское время. Многое в нем морально устарело. Он принимался тогда, когда был только один субъект хозяйствования — государство.
Я считаю, закон этот носит довольно декларативный характер, в нем нет никакой конкретики. Нет конкретных механизмов и рычагов. Это как “Моральный кодекс строителя коммунизма”. Надо все-таки сделать так, чтобы этот закон был подробным, современным, понятным. И отвечающим новой белорусской реальности. Для этого надо изучить опыт соседей — Польши, Литвы. У поляков есть прекрасный опыт по реставрации своих объектов. Начиная с проектирования.
Важно поднимать и нашу общую культуру, менять отношение к историко-культурному наследию. При реставрации старинного замка нельзя использовать банальный современный кирпич! И этим не должен заниматься тот же строительный трест, который возводит сельскохозяйственные объекты. А у нас такое, к сожалению, встречается. И это нонсенс. Нужны специальные особые материалы.
Деньги, которые мы вложим в наши замки, дворцы, усадьбы, — это хорошие инвестиции в завтра. Сохранность нашего наследия прочно связана с развитием экономики и туризма. Что касается туризма, тут требуются огромные организационные и правовые меры, направленные на его развитие. Во многих европейских странах он привязан к культуре, событиям. У нас — больше к спорту. Но крупные спортивные мероприятия по объективным причинам невозможно проводить часто. Это неделя, максимум две, как, например, чемпионат мира по хоккею. Поэтому ориентация туризма на спорт не загрузит все эти объекты в полной мере. Тем более объекты, которые находятся не в Минске, а по всей стране. Знаю, что сейчас в Азербайджане очень активно развивается туризм. Министерство культуры и министерство туризма там объединены в одно ведомство. Можно было бы и нам подумать над этим.
