Народны мастак Беларусі Васіль ШАРАНГОВІЧ
1. Бацькі
…ПОМНЮ з дзяцінства, калі з кім нешта трагічнае здаралася, вясковыя мужыкі гаварылі: што ж, такі ў яго лёс, — разумеючы пад гэтым нейкія невядомыя ўсявышнія сілы. Дарэчы, ужо ў студэнцкія гады я ўпершыню пачуў ад аспіранта Акадэміі навук Уладзіміра Саўчанкі, які на свой страх і рызыку займаўся забароненай пры савецкім часе генетыкай, што сапраўды існуюць ген жыцця і ген смерці. Яны закладваюцца чалавеку пры нараджэнні, і, відаць, па-вясковаму гэтыя гены і называліся лёсам. Ген жыцця — усё добрае і благое, што перадаецца ад бацькоў, нават дзядоў і прадзедаў, да дзяцей, а можа, і праз некалькі пакаленняў. Мужыкі, абмяркоўваючы тыя ці іншыя ўчынкі вясковай моладзі, заўсёды гаварылі: «Такія ж і яго бацькі». Зразумела, што, як да бацькоў, ставіліся і да іх дзяцей. Гэтая вясковая інтуіцыя, можна сказаць, філасофія, заснаваная на жыццёвых фактах, мела пад сабой пэўны грунт…
***
Не магу не ўспомніць прыгодаў, звязаных з маім хрышчэннем і з іменем, якое я атрымаў на ўсё жыццё, пра што пазней распавядала мама.
Па вясковай звычцы, перад тым як адвезці дзіця ў царкву для хрышчэння, у хату бацькоў з’язджаліся і сходзіліся госці, каб адзначыць гэтую падзею. Наша царква знаходзілася ў вёсцы Мікасецк, што за шэсць кіламетраў ад Качаноў.
Зіма выдалася ў той год халоднай, снежнай і непрыветлівай. Кум і кума, а гэта дзядзька Пётра і цётка Ганна, пасля першай часткі застолля едуць у царкву, узяўшы, напэўна, добрую чарку. У мамы перад тым была праблема, якое даць імя сыну. Звыклыя вясковыя імёны Мікіта, Іван, Лявон, Міхал ёй не падабаліся, хацелася даць першынцу незвычайнае імя, каб такога не было ва ўсёй акрузе. З нейкай кніжкі яна вычытала імя Генадзь, тады не распаўсюджанае ў вёсках, і вырашыла так мяне назваць.
Ехаць да царквы было далекавата, імя дзіцяці павінны былі даць па тым часе даволі рэдкае і цяжка запамінальнае, а запісаць яго не дадумаліся, ды можа, і не было на чым. І трэба ж было такому надарыцца, што кум і кума за дарогу яго забылі, аб чым паведамілі мікасецкаму бацюшку. Што ж рабіць? Зіма, на дварэ мяцеліца, кругом усё завеяна снегам, стаіць вялікі мароз; а тут немаўля і дарога не блізкая, каб яшчэ раз з’ездзіць і перапытаць. Сапраўды, як дрэнна, што ў тыя часы не было тэлефоннай сувязі, дзякуючы якой можна было б пазбегнуць памылкі!
Айцец Пятро Пароменскі супакоіў разгубленых дзядзьку і цётку, сказаўшы, што выйсце ёсць: сённяшні дзень, 14 студзеня, па царкоўным календары з’яўляецца днём святога Васіля Вялікага. І прапанаваў даць хлопчыку імя Васіль. Дзядзька Пётра і цётка Ганна згадзіліся:
— А што, неблагое імя, не горшае за іншыя…
***
МАЦІ, Ніна Васільеўна, па-дзявочаму Жогла, нарадзілася ў вёсцы Плаксы Пастаўскага раёна, што зусім недалёка ад Агароднікаў, радзімы выдатнага беларускага паэта Уладзіміра Дубоўкі. Натура ў яе была эмацыянальная, можна сказаць, паэтычная. Яна ўмела і любіла маляваць, нават марыла стаць мастачкай. Бацькі здолелі даць ёй нядрэнную па тым часе адукацыю: маці скончыла шэсць класаў польскай школы, а на большае магчымасцей у іх не хапіла. Любоў да малявання, да мастацтва, да ўсяго прыгожага захавалася ў мамы на ўсё жыццё. Ды колькі вольнага часу было ў сялянкі? Беспрасветнае жыццё, цяжкая праца з раніцы да ночы. А тут яшчэ дзеці, якіх было нямала. Аднак па святах, укроіўшы часіну-другую, яна брала каляровыя алоўкі і малявала — часцей за ўсё кветкі, якія вельмі любіла (два яе малюнкі ў мяне захаваліся). Мама і мяне змалку прыахвоціла да малявання, адкрыла мне вочы на прыгожае. Упэўнены, каб не яна, то я б не захапіўся з дзяцінства гэтым заняткам і, напэўна, зусім іначай склаўся б мой жыццёвы лёс. Мама вучыла мяне, як намаляваць птушачку, кветачку, пянёк, дрэўца і г.д. Вядома ж, адразу ў мяне нічога не атрымоўвалася, я ў роспачы плакаў, бо здавалася, што так прыгожа маляваць, як мама, ніколі не навучуся. Але паколькі з маленства я быў чалавекам упартым, то з’явіліся зрухі ў навучанні, і паступова я стаў маляваць розныя прадметы, а потым і капіраваць з рэпрадукцый, якія траплялі ў рукі.
***
БАЦЬКА мой, Пётр Канстанцінавіч, па-вясковаму Пятрусь, быў прадстаўніком знакамітага роду Шаранговічаў, каваль, майстар «залатыя рукі», як яго называлі ў нашай акрузе. Ён закончыў чатырохкласную царкоўнапрыходскую школу, вучыўся рамяству каваля, сталяра і слесара ў рэальнічай школе, аб чым меў дыплом, атрыманы ў Вільні. Дыплом быў вельмі прыгожы, але, на вялікі жаль, не захаваўся…
Бацька быў неардынарным чалавекам, улюбёным у сваю справу. Прырода надзяліла яго немалой фізічнай сілай, магутнымі рукамі і жалезным здароўем. Дастаткова сказаць, што ён мог у кузні вялікае стальное кавадла падняць перад сабою і перанесці, у той час як ніхто не мог нават зрушыць яго з дубовай калоды, на якой яно стаяла. Прапрацаваўшы 56 гадоў кавалём і пражыўшы на гэтым свеце амаль стагоддзе (95 гадоў), ён ніводнага разу не хварэў сур’ёзнай хваробай, акрамя прастуды ад скразняку, дый тое было выключна рэдка. Яму вельмі хацелася перажыць сваю старэйшую сястру Ганулю, якая памерла ў 97 гадоў, і дажыць да ста. Але гэта, на жаль, яму не ўдалося.
Маці яго называла чалавекам з жалезнымі нервамі і каменным сэрцам. Ён быў па-сапраўднаму бясстрашны і рашучы. Напэўна, каб у яго пад самым вухам стрэліла гармата або пад нагою ўзарвалася міна, ён бы не ўздрыгнуў і вокам не міргнуў. Прайшоўшы дзве вайны з немцамі, — адну на польскім баку ў 1939 годзе, а таксама Вялікую Айчынную, ён ні разу не быў паранены. Ад яго палка ў час вайны палякаў з немцамі засталося жывымі толькі шэсць чалавек, сярод якіх быў і мой бацька, прытым без ніводнай драпіны. Напэўна, смелых, адчайных людзей і куля не бярэ…
Я ўжо згадваў, што бацька быў сапраўды адмысловым рамеснікам. Цяжка пералічыць, што ён умеў рабіць. Не мог ён толькі шыць адзенне. Усе кавальскія вырабы: сякеры і нажы, сярпы і плугі, замкі, завесы і клямкі і шмат чаго іншага — рабілася для ўсёй акругі. Яго сякерамі і нажамі можна было галіцца, так добра яны былі загартаваныя. А што такое дрэнна падкаваны конь. Гэта ўжо інвалід і не жылец. Бацька рабіў адмысловыя падковы і цвікі да іх, не было выпадку, каб конь у каго-небудзь закульгаў. Сталярныя работы ішлі асобна, хаця зрабіць падводу, брычку ці вазок — гэта і сталярныя, і цяслярныя, і кавальскія работы. За польскім часам бацька рабіў вазкі і брычкі з інкруставанымі па маміных малюнках задкамі, пакрытымі палітурай бацькавага рэцэпту. Вазкі і брычкі рабіліся для паноў і «духоўнікаў» (так бацька называў служыцеляў царквы). Для інкрустацыі выкарыстоўваліся мясцовыя пароды дрэва — бяроза-чаротка, дуб, ясень, клён. Дома ўсе ложкі, дзіцячая калыска былі таксама з інкруставанымі бакавінамі па маміных малюнках. З дзяцінства помніцца, як, прачнуўшыся, першае, што бачыш, — лятучыя птушкі на бакавіне свайго ложка.
Ён мог вырабіць аўчыну, скуру, пашыць чаравікі альбо боты, сплесці лапці і зваляць валёнкі. А якую выдатную самагонку ён рабіў на самім жа зробленым самагонным апараце, якім карысталася ўся акруга!..
Бацька, за што ні браўся, не мог нічога рабіць дрэнна. Ён заўсёды казаў дзецям, што чым рабіць дрэнна, лепей нічога не рабіць. Я з маленства яму дапамагаў у кузні і заўсёды здзіўляўся яго вялікай сіле. Яго кулакі ўражвалі — гэта былі не кулакі, а молаты. Трэба адзначыць, што сваім кулаком за ўсё жыццё ён нікога ні разу не ўдарыў, хаця, напэўна, мог бы адным ударам зваліць любога чалавека з ног, а то і яшчэ горш. Ён быў сапраўдным узорам талерантнасці беларуса.
Прайшоўшы цяжкі жыццёвы шлях, многія выпрабаванні, бацька не страціў своеасаблівага гумару і філасофскага падыходу да жыцця. Да людзей ставіўся паважліва, яго таксама ўсе паважалі, але ацэнкі даваў ён вострыя і трапныя. Пра дрэннага чалавека гаварыў: «несмачны чалавек». І гэтым усё сказана, як вырублена сякерай…
З дзяцінства помню, што бацька з маці, а па праўдзе, маці з бацькам, часта сварыліся. Вось тое ці гэта не зроблена па гаспадарцы, не дагледжана, плот не пастаўлены, дрэвы несвоечасова пасаджаны і гэтак далей. Сапраўды, уласная гаспадарка бацьку мала цікавіла, яго цікавіла кузня. Ён быў чалавекам грамадства. Маці не раз папікала, што яму лепей бы працаваць не ў вёсцы, а на заводзе, каб не было сваёй гаспадаркі.
Гэтым мама часта дапякала бацьку. Бывала, ён сядзіць за сталом, чорны ад кавальскай працы (мыцца не надта любіў), абедае, а маці насядае, што трэба было дома зрабіць тое, гэтае, а ён не зрабіў. Бацька слухае, слухае, маўчыць, а потым гаворыць: «Неяк будзе», — і ідзе ў кузню.
Іншым разам маці таксама папракае бацьку за яго абыякавасць да гаспадаркі, хоць, урэшце, ён на ёй многае і рабіў, а бацька кідае маці: «Жыццё пакажа», — і накіроўваецца ў кузню…
Агрубелыя, натруджаныя рукі бацькоў, прасечаныя сінімі жыламі, набухшымі венамі, з патрэсканымі, скручанымі пальцамі, заўсёды нагадвалі мне ўзаранае поле…
2. «У вёсцы наш род звалі Кастынамі – па дзеду...»
Дзяцінства і вайна
Маё маленства прыпала на ваенныя гады, і памяць захавала тое незвычайнае, дзіўнае для дзіцячага розуму, што пакідае за сабою вайна. Партызаны, нямецкія салдаты, зброя, пажарышчы — усё гэта выклікала больш цікавасць, чым страх. Многія эпізоды так рана ўрэзаліся ў памяць, што пасля вайны ўсё гэта мне тады-сяды здавалася сюррэалістычным сном або дзіцячымі фантазіямі.
Наша вёсачка знаходзілася ўдалечыні ад дарог вайны, як кажуць, ад тэатра ваенных дзеянняў. Мы не перажывалі тых жахаў, аб якіх я даведаўся пазней. Але ўсё ж край быў партызанскім. Адным словам — глухамань, якая стала добрым прытулкам партызанам — каму проста адседзецца, а каму адпачыць, адрамантаваць зброю пасля баёў. Але пра ўсё па парадку.
Першае, што запомнілася, — гэта нямецкі самалёт, які застаў нас з бацькам у чыстым полі, без кустоў і дрэў. Стаяла восень 1942 года, бо збажыны на полі ўжо не было. Мне і сёння незразумела, для чаго немцу так закарцела расстраляць адзінокага чалавека з малым хлапчуком, якія мірна крочаць па полі без стрэльбы або якой-небудзь іншай зброі. Самалёт кружыў над палеткам, бесперапынна страляючы. Бацька, схапіўшы мяне, кідаўся туды-сюды, пакуль за невялікім узгорачкам не натрапіў на нейкую яму ці канаву, у якой мы змаглі схавацца. Самалёт, пакружыўшыся, знік. Мы засталіся жывыя. Я ўпершыню ўбачыў цуд — вялікую жалезную птушку, якая ляціць у небе ды яшчэ і страляе. І ніколькі не было страшна, толькі тое незабыўнае ўражанне, якое адчуваюць у такіх выпадках усе дзеці, — здзіўленне і нават захапленне.
Трэба сказаць, што гэта, дзякуй Богу, быў першы і апошні выпадак, калі ў мой бок ці па мне стралялі…
Школьныя гады
У пасляваенны час адкрылася ў суседняй вёсцы Зані школа, і ў 1946 годзе я пайшоў у першы клас. Скончылася ваеннае дзяцінства, настала пара, калі трэба было пачынаць грызці навуку…
А пара дзяцінства, пара юнацтва ў нас, пасляваенных дзяцей, была пэўнай квінтэсенцыяй жыцця аднавяскоўцаў. Дзеці не бачылі не толькі цукерак, але і цукру. А калі перападала яйко, дык гэта было вялікай узнагародай, быццам бы табе павесілі добры ордэн або медаль. Дзяцінства наша сапраўды можна назваць не толькі галодным, але і басаногім, хаця для школы дзед Канстанцін (у вёсцы яго называлі Кастын) сплёў нам новыя лазовыя лапцікі, маці дала анучы. Так мы распачалі вучобу. Асаблівым шыкам на вёсцы лічылася хадзіць у вераўчаных лапцях. Потым бацька сплёў мне такія, чым я вельмі ганарыўся і выклікаў зайздрасць у сваіх паплечнікаў. Але дома больш за ўсё падабалася бегаць басанож, хоць не раз ногі праколвалі ржавым цвіком або разбітым шклом.
Пасляваенная школа сабрала дзяцей розных узростаў, розніца дасягала пяці-сямі гадоў, і гэта часта было прычынай многіх канфліктаў і непаразуменняў.
Буквар мне дастаўся ад партызан, і я так захапіўся ім, асабліва карцінкамі, што яшчэ да школы з дапамогай мамы практычна праштудзіраваў яго ўвесь. Таму ў школу я прыйшоў дастаткова падрыхтаваным, чаго не скажаш пра астатніх вучняў. Вучоба мне давалася лёгка, а галоўнае, вельмі падабалася і адразу ж захапіла ўсяго мяне, цалкам змяніла жыццё. Смела магу сцвярждаць, што ў школу я ішоў, як на свята.
* * *
На балотах у дзяцінстве даводзілася бавіць нямала часу, і, як правіла, у адзіноце. Увосень, калі пачыналі паспяваць брусніцы, а потым журавіны, неабходна было назбіраць гэтых ягад як мага больш, каб потым здаць іх у нарыхтоўчую кантору. За кілаграм журавін у той час плацілі 8 капеек, брусніц — 10 капеек. За цэлы дзень, праведзены на балоце, мне ўдавалася назбіраць амаль што поўны мех, вечарам бацька прыходзіў, каб забраць яго дадому. Як-ніяк, а на падручнікі і сшыткі я зарабляў сам.
Колькі тых ягад было сабрана за дзяцінства, адзін Бог ведае! Нездарма ж потым жонка здзіўлялася, як спрытна я ўмею ўпраўляцца з такой работай. Вядома ж, вялікі вопыт!
Улюбёнай парой было лета, калі цвілі кветкі, лугі здаваліся шматколерным абрусам, дзе лятала мноства матылькоў, пчол і чмялёў. Як і мама, я вельмі любіў кветкі, заўсёды іх збіраў і ставіў дома букеты, чаго не бачыў у іншых хатах, і здзіўляўся абыякавасці людзей да прыгажосці. Толькі пазней я зразумеў, што заўважаць прыгожае мяне з дзяцінства прывучыла мама. А калі разабрацца, то пра якую прыгажосць мог думаць просты селянін? У яго ў галаве было толькі адно: як бы выжыць, як пракарміць сваіх дзяцей, як дажыць да новага ўраджаю…
Збіраць грыбы мяне прыахвоціў бацька, які добра ведаў месцы і выдатна арыентаваўся ў лесе. Ён браў мяне з сабой змалку, і я хутка скеміў, дзе якія можна знайсці грыбы, пад якім дрэвам ці ў якіх кустах або гаях яны растуць, а таксама зразумеў — па чым можна арыентавацца ў лесе… З той пары збіранне грыбоў з’яўляецца для мяне найпрыемнейшым адпачынкам, і ў якіх лясах за сваё жыццё я ні быў, яшчэ ні разу не заблудзіўся.
* * *
Калі ў мяне пытаюцца, як я пачаў маляваць, я адказваю, што ў гады вайны, напэўна, у канцы 1943 ці пачатку 1944 года. Партызан падарыў мне аловак з зялёным грыфелем. Я наогул аловак тады ўбачыў упершыню. Мне паказалі, як ён піша і як трэба яго вастрыць — нажом зразаць дрэва зверху.
Паперы, вядома, не было, дый адкуль ёй быць. Але ў сянях стаяла шафа, зробленая бацькам яшчэ за польскім часам. Шафа драўляная, філінговая, як у нас гаварылі. Звонку яна была памаляваная чырванавата-карычневай фарбай, а ўнутры дзверцы чыстыя, светлага колеру габляванага дрэва. Мне падалося гэта прыдатным матэрыялам для малявання. І вось, калі дома ні бацькоў, ні дзеда з бабкай не было, я размаляваў гэтыя дзверцы шафы. І што б вы думалі, не проста нешта накрэмзаў, а па дзіцячых паняццях намаляваў голых мужыкоў з усімі прычындаламі, якіх бачыў у нашай лазні. Дзверцы зачыніў, але праз нейкі час маё «майстэрства» выявілася, і я атрымаў такую лупцоўку, што надоўга расхацелася займацца гэтай справай…
Калі я быў ужо ў шостым класе, бацька мне аднойчы, пасля прыезду з Мядзела, сказаў, што бачыў у мядзельскай чайной дзве вялікія карціны мясцовага мастака (хоць ён, шчыра кажучы, глядзеў на мой занятак скрозь пальцы). Было гэта якраз зімою, і я наважыўся пайсці ў наш райцэнтр, каб паглядзець тыя карціны. Ведаючы, што бацькі проста так не адпусцяць, я ў нядзелю ціхенька выйшаў з хаты, каб пайсці ў амшару, а далей праз Зані, Юдкі, Навасёлкі лесам патупаў у Мядзел. Дарогу ведаў, бо летам да гэтага хадзіў на піянерскі злёт. Дарога, як я ўжо казаў, трынаццаць кіламетраў. А тут усё завеяна, трэба мясіць снежную цаліну, бо ці надта часта зімою хто-небудзь ездзіў у той Мядзел. Тым не менш я дайшоў, знаходжу чайную, адчыняю дзверы і тут жа бачу карціну: на палатне намаляваны тры асілкі на конях. Толькі потым з таго самага «Огонька» я даведаўся, што гэта копія з карціны В. Васняцова «Тры волаты». Тая копія самадзейнага мастака (дарэчы, шмат пазней я з ім пазнаёміўся) здалася несусветным цудам, і я быў упэўнены, што мне такога ніколі не зрабіць. Побач вісеў нацюрморт з усялякай, дзіўнай для мяне садавіной і кветкамі. Нешта неверагоднае! Уся садавіна і кветкі здаваліся мне жывымі, так дэталёва яны былі выпісаны. А гэта была копія з нацюрморта І. Хруцкага. Я доўга не мог адарвацца ад карцін.
Дома быў пярэпалах. Знік Вася, а ўжо цёмна, і яго няма! Позна вечарам я ўвайшоў у хату, і на мяне адразу накінуліся: дзе гэта я швэндаўся і чаму не папярэдзіў? Я добрасумленна расказаў пра ўсё, маці заплакала, бацька прыгразіў, але чаканай лупцоўкі не было…
Вёска Качаны
Мая родная вёска Качаны ўпамінаецца ў архівах з канца XVIII стагоддзя. Налічвала яна тады 13 двароў, была ў складзе Мядзельскага староства Віленскага ваяводства Рэчы Паспалітай…
Што ж сабой уяўляла наша вёска, якой яна засталася ў маіх успамінах і якой з’яўляецца цяпер, праз многія дзясяткі гадоў? Я зрабіў графічную рэканструкцыю вёскі па сваёй памяці і з дапамогай нешматлікіх цяперашніх яе жыхароў узнавіў імёны і прозвішчы яе насельнікаў. Напэўна, я першы, хто гэта зрабіў, бо вёска вымірае і хочацца неяк занатаваць яе ў гісторыі. Гэта ж сапраўды родны кут, калыска, з якой я выйшаў на шырокі і цяжкі прастор жыцця. Цяпер гэта зусім не тая вёска, якая засталася ў памяці, ды і жыццё там як бы прыпынілася, каб у хуткім часе назаўсёды кануць у вечнасць.
Качаны былі размешчаны сярод лясоў і балот Заворначы. Калі навакольныя вёскі стаялі на праезджым шляху і хаты ставіліся ўздоўж яго па прамой лініі, то наша вёска толькі краем упіралася ў дарогу, што звязвала ўсю акругу. Яе вуліца нагадвае вужаку, які зігзагам паўзе пад корч.
Месца нізкае, зямля малаўрадлівая, суглінкі і гліна. Сенажаці ў макрэчу залівала, ды і палеткі ў ніжэйшых месцах таксама стаялі ў вадзе. Помніцца, як увосень даводзілася выцягваць з гразі бульбу, калі было вельмі дажджліва...
Вёска наша размясцілася далёка «ад вялікіх дарог». Жыццё ў ёй праходзіла ціха і мірна. Што робіцца на свеце, ніхто не ведаў, ды, думаю, гэта нікога і не цікавіла. Чалавек ціха нараджаўся, ціха жыў у паўсядзённай працы, гадаваў дзяцей і ціха паміраў. Кожны лічыў, што такім жыццё і павінна быць, бо яно ад Бога, ды ніхто нічога лепшага і не бачыў.
…Хаты былі практычна аднолькавыя — сені, варыўня і сама хата на дзве палавіны — з печчу ў адной палавіне і печкай у другой. Былі і маленькія, нягеглыя хаціны. З усёй вёскі выдзяляліся дзве хаты: Лявона Паршуты, атынкаваная і пафарбаваная ў белы колер, і хата майго бацькі, габляваная, крытая гонтай, з ганкам на драўляных калонах. Астатнія былі крытыя саломай. Дзедава хата стаяла акурат пасярэдзіне вёскі і будавалася яшчэ ў ХІХ стагоддзі. Канешне ж, многа каля брукаванай вуліцы дрэў. Якія ж гэта былі дрэвы — бярозы, ясені, клёны і ліпы. Дуб быў толькі адзін на ўсю вёску — у дзедавым агародзе, яго садзіў, напэўна, яшчэ прадзед. Дарэчы, дзедаў агарод па перыметры быў абсаджаны таксама бярозамі, ліпамі, клёнамі і ясенямі.
Сады былі ў кожнай сядзібе, але што дзіўна, ва ўсіх раслі толькі антонаўкі, акрамя адной сядзібы з ранеткамі, куды мы часцяком лазілі па яблыкі. Праўда, у дзедавым садзе расло адно дрэва з салодкімі яблыкамі, а груша была толькі ў Тупіка, і мы, хлапчукі, лазілі да яго, як толькі грушы пачыналі спець. Тады Тупік стаў кожную ноч начаваць пад грушай, пакуль яны не паспеюць і ён іх не здыме. Многа ў вёсцы было сліў, але толькі чырвоных, вішні ж наогул не пладаносілі, і ні ў кога не было кустоў: ані парэчак, чырвоных ці чорных, ані агрэсту. Калі разабрацца, дык навошта яны і былі? У лесе безліч чарніц, журавін, малін, толькі не лянуйся, збірай. Але ж таксама іх многа не трэба, бо калі чарніцы сушылі, брусніцы мачылі, то што было рабіць з астатнім? Цукру ў людзей не было. Чай, настоены на зёлках, пілі не тое што ўпрыкуску, а ўпрыглядку — гэта калі кавалак цукру вешалі над сталом, і ўся сям’я піла чай, гледзячы на яго. Хай не ў роце, дык на душы было саладзей. Многія могуць падумаць, што гэта вобраз, але так было на самай справе.
Як ні дзіўна, але ў сялян не было звычкі трымаць сабак, здаецца, на ўсю вёску быў адзін ці два. Ні на дзедавым падворку, ні на нашым іх ніколі не было. Затое пеўняў у кожнай гаспадарцы мелася па два ці больш. Пад раніцу, у перадсвітальнай цішыні яны дружна кукарэкалі, даючы зразумець гаспадарам, што пара ўставаць і брацца зноў за працу. Многа было пеўняў задзірлівых, агрэсіўных. У нас быў такі певень, што мы, дзеці, яго дужа баяліся…
Вось так ціха, з году ў год працякала вясковае жыццё, без сварак і лаянкі, бо дзяліць не было чаго. Пазычалі адзін у аднаго ўсё, ад самагонкі да малака і хлеба. Вялася патрыярхальная натуральная гаспадарка. Нічога не куплялася, бо не было за што, ды і не было асабліва чаго купляць.
Увесь нягеглы інвентар рабілі мясцовыя рамеснікі, такія, як мой бацька.
… Для нашага наваколля было характэрна паўсюднае ўжыванне мянушак, хаця даюць мянушкі, здаецца, усюды. Але ў Качанах яны мелі асаблівую папулярнасць. Можа, з-за таго, што ў нашай вёсцы было многа аднолькавых прозвішчаў, найбольш распаўсюджанае — Шаранговіч, далей ішлі Паршуты, Берняковічы і Чарняўскія.
Паходжанне многіх мянушак часта было цяжка вызначыць і асэнсаваць. У вёсцы наш род звалі Кастынамі ад імя дзеда Канстанціна, ці Кастына папросту, адпаведна бабку — Кастыніха. Была ў нас і асноўная мянушка — Шмайлюкі, адкуль яна пайшла, мне невядома. Адзін з Шаранговічаў, Юрка, меў мянушку Багамол, і жонку яго звалі — Багамоліха. Юрка ў свой час служыў у царскай арміі, недзе ў Сібіры, і, вярнуўшыся ў Качаны, заўсёды ў гутарцы стараўся ўставіць рускае слова, канешне ж, на беларускі капыл. Атрымоўвалася нешта накшталт цяперашняй трасянкі. Вось і набыў мянушку Багамол. Жанчын, як правіла, называлі па імені або мянушцы мужа: Лявоніха, Петрусіха, Фэльчыха, Багамоліха, Бараніха і г.д.
Мянушкі ў жыцці нашай вёскі былі зусім натуральнай і бяскрыўднай з’явай. Некаторых мужыкоў пры іх жыцці я нават не ведаў ні па імені, ні па прозвішчы. Толькі пасля смерці Тупіка я даведаўся, што яго звалі Лявон Карабейнік, а Кузёмку — Лявон Паршута.
3. Ад Астроўскага перадаўся запал да малявання
* * *
Дзед мой Канстанцін Сцяпанавіч быў цікавым чалавекам, любіў пагаварыць, пафіласофстваваць. Знешне ён быў падобны на Францішка Багушэвіча. Вялікі быў майстар плесці лапці і рабіць граблі. Нас, дзяцей, вельмі любіў, стараўся неяк прыгалубіць, калі ад бацькоў перападала, прымірыць, калі мы сварыліся паміж сабой, нешта не падзяліўшы. У вёсцы быў паважаным чалавекам, аўтарытэтам у лепшым значэнні гэтага слова. Калі што, вяскоўцы ішлі раіцца да яго. Не памятаю выпадку, каб ён павысіў на каго голас… Дзед быў адукаваным чалавекам, не ў прыклад нашай бабцы…
А чаму мы дзецьмі знайшлі на гарышчы процьму царскіх грошай, якія прапалі пасля рэвалюцыі? Такіх грошай, жыўшы ў Качанах, зарабіць было нельга. Пэўна, дзед хацеў купіць зямлі, якой было мала, але не паспеў, і грошы прапалі.
Дзед курыў толькі люльку. Больш нідзе ў бліжэйшых вёсках я не бачыў курцоў з люлькай, ва ўсіх толькі самакруткі. Як і ўсе курцы, сам вырошчваў тытунь. Дзед быў добрай натуры чалавек, ніколі ні з кім не спрачаўся, нават з хатнімі жанчынамі. Помню, яму мая маці ці цётка пашыюць зрэбныя порткі (а ён хадзіў толькі ў такіх), ды доўгія, якіх ён не любіў, то дзед проста клаў іх на калоду, дзе секлі дровы, і адсякаў лішняе, надзяваў порткі — і ўсё, ніякіх спрэчак. Яшчэ мяне здзіўляла, што дзед зімой хадзіў у лазню, якая стаяла метраў за сто ад хаты, у тых сваіх портках, накінуўшы кажушок, але заўсёды босы. І гэтак жа вяртаўся з лазні, прытым ніколі не прастуджваўся. Дзед ціха памёр у 1951 годзе, ціха яго і пахавалі. Яму ішоў восемдзесят дзявяты год.
Бабка Мар’я была антыподам дзеду: грубыя абрысы твару, сама грубаватая, цёмная, неадукаваная, родам з вёскі Канчані. Радня яе была такая самая, цёмная і грубая. Мая мама ўспамінала, як пасля вяселля, пераехаўшы жыць да мужа, яна, са сваімі шляхецкімі паняццямі ва ўсім, неяк зварыла чырвоны боршч. Яна ведала шмат рэцэптаў з польскіх кулінарных кніг і гатавала нам потым дзіўныя для вёскі стравы, напрыклад расольнік, драныя бліны з душамі і многа чаго яшчэ…
Але мне найбольш урэзалася ў памяць бабчына смерць у 1956 годзе… Вечарам яна яшчэ цягала посцілкі з сенам, насіла дровы і рабіла ўсялякую хатнюю работу, у тым ліку і цяжкую. На раніцу, калі мы з бацькам завіталі ў дзедаву хату, то ўбачылі дзіўную карціну. Бабка, не ўстаючы з пасцелі, заяўляе:
— Дзеці, я буду паміраць!
Бацька з дзядзькам убаку ціха паміж сабой перасмейваюцца, што і я пачуў:
— Во, баба сёння не хоча рабіць, дык і прыдурваецца.
Але бабка засталася ляжаць і пад вечар папрасіла царкоўнага віна. На наступны дзень бацька з дзядзькам кінуліся шукаць тое віно і да канца дня прывезлі нейкую бутэльку.
Бабка выпіла паўшклянкі і ляжыць далей, на наступны дзень выпіла яшчэ паўшклянкі. Прывезці папа яна не прасіла. А на чацвёрты дзень бабка ціха сканала, і тады для адпявання ў хату запрасілі папа. Ёй ішоў дзевяноста першы год.
Калі я ўспамінаю дзеда з бабкай, я часта задумваюся пра лёс іх дзяцей і ўнукаў. У дзеда Канстанціна з бабкай Мар’яй было восем дзяцей. Аднаго з іх, Мацея, які быў дырэктарам завода ў Златавусце, што на Урале, расстралялі разам з іншымі Шаранговічамі падчас рэпрэсій 1937—1938 гадоў. Другія ў розныя гады памерлі, я ж ведаў толькі, зразумела, свайго бацьку, дзядзьку Лявона і цётку Ганулю. Было нямала стрыечных братоў і толькі адна сястра.
Мой бацька нечым нагадваў дзеда, меў розум і залатыя рукі, быў па-вясковаму інтэлігентны, а здароўем выйшаў у бабку. Дзядзька Лявон і цётка Гануля і знешне, і разумовымі здольнасцямі былі больш падобныя на бабку. Абое былі непісьменныя, здатныя толькі да фізічнай працы.
І вось што дзіўна: з маіх стрыечных братоў, а іх было пяцёра, ніхто не змог скончыць нават дзесяцігодку, хаця іх бацькі гэтага вельмі хацелі, аказаўшыся няздольнымі да вучобы. У нашай жа сям’і мы, тры браты, атрымалі вышэйшую адукацыю, толькі сястра — сярэднюю спецыяльную, дый толькі таму, што так склаліся абставіны яе жыцця.
Для чаго я ўсё гэта кажу? Генетыка, напэўна, мае рацыю, усё — і лепшае, і горшае — перадаецца нам па роду. І калі майму бацьку ад дзеда перадалося ўсё лепшае, то і нам, відаць, нешта перапала. Лёс маіх стрыечных братоў аказаўся нешчаслівым, і нікога з іх няма сёння на гэтым свеце.
* * *
…Нарэшце ў вёску прыйшла цывілізацыя — дзесьці ў пятым класе я ўпершыню ўбачыў кіно. Калі ў школе паказвалі купалаўскую «Паўлінку», мы жываты панадрывалі ад смеху, назіраючы сцэнкі вясковага жыцця, добра нам знаёмыя, ды яшчэ паказаныя ў такім ракурсе, што смешна было да слёз. Кіно здалося вялікім дзівам, незразумелым і таямнічым. Гэта ж трэба: па белым палатне (слова «экран» мы тады яшчэ не ведалі) бегаюць, смяюцца і плачуць натуральна жывыя людзі, ды яшчэ і гавораць! Мы тады яшчэ і фотаапарата ў вочы не бачылі, ды і ці чулі наогул такое слова, а калі і чулі, то не мелі аб ім ўяўлення.
Праз нейкі час кіно сталі вазіць і паказваць па вёсках. «Рэклама» фільма была па-вясковаму своеасаблівая. У вёску на фурманцы або санях прыязджае кінамеханік з рухавічком і кіналентамі. На дугу запрэжанага каня прычэплівалася паперка з назвай фільма. Асаблівым поспехам карысталіся «Тры танкісты», і кінамеханік гэтым карыстаўся, бо гэтая назва на дузе з’яўлялася часта, а потым гледачам прапаноўваўся зусім іншы фільм…
Упершыню ў Качанах паказвалі фільм «Аляксандр Сувораў» ці «Пераход Суворава цераз Альпы» (дакладна не памятаю) у хаце Юркі Берняковіча, Людзей поўна, прыйшлі і мы ўсёй сям’ёй — мае бацькі з дзецьмі, сям’я дзядзькі Лявона і дзед з бабкай. Бабка, як убачыла на сцяне жывых людзей, пачула іх галасы, коней, якія ржуць, з воклічам: «Шайтан, нячыстая сіла!» — кінулася вон з хаты і больш ніколі не выказала жадання схадзіць у кіно, якое прыязджала да нас адзін раз на некалькі месяцаў.
Мы ж, дзеці, каб не плаціць нейкія 20 ці 30 капеек, зараней забіваліся пад ложкі ў той хаце, дзе мусіла быць кіно, і чакалі там пачатку фільма. А калі тушылі лямпу, выпаўзалі з-пад ложкаў. Вяскоўцы глядзелі на гэтую з’яву зусім спакойна і натуральна.
* * *
…Беспрасветнасць, галеча не давалі магчымасці вясковым дзецям пасля заканчэння сямі класаў вучыцца далей. Практычна ўсе заставаліся на гаспадарцы. Праўда, потым, адслужыўшы армію, стараліся не вяртацца ў калгас. Мае ж бацькі вельмі хацелі, каб я вучыўся далей, і сам я не ўяўляў іншага шляху, як вучыцца. І, нягледзячы на ўсе цяжкасці, бясхлебіцу, я адзіны з нашай школы і ўсёй акругі пайшоў у восьмы клас. А для гэтага бацькам трэба было зняць кватэру ў Мядзелі ды хоць нешта класці ў торбу штотыдзень. У Мядзельскай сярэдняй школе вучыліся самі мядзельчукі і дзеці навакольных вёсак, якія маглі хадзіць у школу з дому. Такіх, як я, з далёкіх вёсак, амаль што не было…
Вельмі цяжка было прывыкаць да новых умоў жыцця не толькі з-за матэрыяльных цяжкасцей, але і з-за маральных. Па-першае, сумна, што побач няма бацькоў, брата і сястры, па-другое, жыццё новае, гарадское, бо пасля нашых маленькіх Качаноў Мядзел здаваўся велізарным горадам з іншым укладам, ды і ў школе мясцовыя вучні былі такія ганарлівыя, бесцырымонныя і нават нахабныя. А я быў з дзяцінства сарамлівы, ціхмяны, як кажуць, мухі пакрыўдзіць не мог…
Неяк у перапынку зайшоў да нас настаўнік, высокі, дужы, з чорнай грывай валасоў. Ён не быў мне знаёмы, бо ў нашым класе не выкладаў. Аб’явіў, што стварае гурток па маляванню і жадаючыя могуць запісацца. З нашага восьмага «Б» жадаючым быў толькі адзін я.
На наступны тыдзень быў аб’яўлены пачатак заняткаў. На першыя заняткі з усёй школы сабраліся чалавек дваццаць. Настаўнік, а яго звалі Генадзем Ігнатавічам Астроўскім, паставіў пасярэдзіне пакоя гліняны жбан, і мы, пасеўшы вакол яго, пачалі маляваць. У мяне да цяперашняга часу стаіць у вачах гэты жбан. Раней я ў асноўным капіраваў рэпрадукцыі або сам нешта прыдумваў, усур’ёз з натуры не маляваў ніколі, ды яшчэ графітным алоўкам, а не каляровымі.
Я так «адчыкрыжыў» форму, што жбан, здавалася, аж звінеў. Мне гэтак тады падалося, ды і настаўнік пахваліў. Праўда, на наступныя заняткі не прыйшло і трэці вучняў, што былі на першых, далей яшчэ менш, а ўрэшце засталося толькі трое: Міхась Чарняўскі, я і настаўнік Астроўскі. Далей жа засталіся толькі я з настаўнікам, бо перастаў хадзіць і Міхась. Мы з ім жылі на адной вуліцы, толькі ў розных яе канцах, і сябравалі. Я неяк надвячоркам зайшоў да яго спытаць, чаму ён не ходзіць на заняткі нашага так званага гуртка. Мне Міхась тады прызнаўся, што хоча прысвяціць сваё жыццё беларускай гісторыі, бо яна знаходзіцца ў нявывучаным стане, і таму маляваннем займацца не будзе. Трэба сказаць, што ён тое сваё юнацкае жаданне выканаў, стаўшы выдатным вучоным-археолагам. А я тады пакрыўдзіўся на яго, бо спадзяваўся, што мы разам будзем маляваць. Ды і атрымлівалася ў яго добра, як жыццё паказала, былі і здольнасці.
А ў мяне з таго часу з’явіўся такі запал да малявання, што ўжо ні аб чым іншым і думаць не мог.
* * *
Дык хто ж быў Генадзь Ігнатавіч Астроўскі?
Настаўнік матэматыкі, ён захапляўся маляваннем, вучыўся на завочных курсах імя Крупскай (былі такія ў Маскве для самадзейных мастакоў), хораша іграў на баяне і гармоні, добра ведаў нотную грамату. Чалавек ён быў неардынарны, з гумарам, вялікі выдумшчык, які не мог сядзець на месцы, заўсёды цягнуўся да нечага нязведанага. І вось мы з ім пасля ўрокаў бадай што кожны дзень займаліся малюнкам, потым ён мне падараваў акварэльныя фарбы і пэндзлі. Малявалі і пісалі мы нацюрморты, а па вясне пейзажы. Мы пасябравалі — вучань і настаўнік. У школе, на здзіўленне вучняў і настаўнікаў, Генадзь Ігнатавіч падыходзіў да мяне і вітаўся за руку, дэманструючы гэтым як бы нашу роўнасць. Тады-сяды ён вадзіў мяне да сябе абедаць або вячэраць…
4. Уладзімір Караткевіч і выратаванне Верхняга горада
* * *
У 1978 годзе я раптам атрымоўваю ліст ад адказнага сакратара Камітэта па Дзяржаўных прэміях у галіне літаратуры, мастацтва і архітэктуры Яна Скрыгана, у якім паведамлялася, што Саўмін Рэспублікі ўвёў мяне ў склад гэтага Камітэта. Даволі нечакана для яшчэ маладога чалавека, які толькі набірае вядомасць і аўтарытэт…
Падчас першага ж абмеркавання атрымаўся пэўны канфлікт паміж даўнейшымі членамі Камітэта і «новаспечанымі». Мы ўбачылі, што ў Камітэце існуе нешта накшталт чаргі і ўжо ёсць цвёрдыя кандыдатуры, адкладзеныя ад папярэдняга прысуджэння прэміі. Мы, новыя, намерыліся парушыць гэтую традыцыю. Спрэчкі былі гарачыя, аргументаў хапала ва ўсіх. Пятрусь Броўка не вытрымаў і, устаўшы, заявіў: «Прыйшлі тут маладыя і нам ваду муцяць»…
На пленарных пасяджэннях хапала самых розных сутычак, спрэчак, падводных плыняў і супрацьстаяння. Самым запамінальным момантам была барацьба за Уладзіміра Караткевіча. Прысутнічаў на тым пасяджэнні Іван Антановіч (прадстаўнік ЦК), які са скуры вылузваўся, каб перакрыць дарогу У. Караткевічу і правесці кандыдатуру Барыса Сачанкі. Як памятаю, Н. Гілевіч, А. Анікейчык і я сядзелі не за агульным доўгім сталом у зале пасяджэнняў Саюза пісьменнікаў, а збоку, на крэслах. Мы горача падтрымлівалі У. Караткевіча. На прапанову перанесці разгляд кандыдатуры У. Караткевіча на наступнае пасяджэнне праз два гады, Н. Гілевіч адпарыраваў: «А раптам да гэтага часу У. Караткевіч не дажыве? Ён жа вельмі хворы». Тым не менш большасць членаў Камітэта, праявіўшы халуйства і нізкапаклонства перад прадстаўніком ЦК, прагаласавалі за Б. Сачанку.
А так урэшце і здарылася, што давялося кандыдатуру У. Караткевіча разглядваць праз два гады пасмяротна. Ніл Гілевіч тады кінуў папрок І.І. Антановічу: «Дык што, цяпер будзем толькі нябожчыкам даваць Дзяржаўныя прэміі?»
На гэты раз, сарамліва апусціўшы вочы, усе дружна прагаласавалі за У. Караткевіча, але яму цяпер было ўсё роўна. А як балюча ён перажываў у той год, калі яго адхілілі і выкраслілі! Невядома, але, можа, і гэта паўплывала на яго заўчасную смерць.
Раман «Чорны замак Альшанскі», за які ён у рэшце рэшт атрымаў прэмію, я ілюстраваў для часопіса «Неман», дзе ён друкаваўся. Раман зрабіў на мяне вялікае ўражанне, як і яго папярэднія творы, за кожны з якіх можна было смела даваць Дзяржаўную прэмію.
* * *
80-ыя гады былі, магчыма, пераломным перыядам у маім жыцці, перыядам самасцвярджэння як мастака, педагога і грамадзяніна. Азіраючыся назад, магу сказаць, што мае намаганні знайшлі станоўчы водгук у грамадстве. Мяне вылучаюць у розныя грамадзянскія фарміраванні, перавыбіраюць на новы пяцігадовы тэрмін загадчыкам кафедры графікі, на чарговым з’ездзе Саюза мастакоў абіраюць членам Праўлення і сакратаром СМ. Потым я стаў і старшынёй маладзёжнага аб’яднання пры СМ БССР, хаця і сам быў яшчэ далёка не стары…
У маладзёжнага аб’яднання было шмат паўсядзённых задач, як творчага, так і выхаваўчага, а таксама грамадскага характару. Лічу, што маладзёжнае аб’яднанне мастакоў адыграла важную, а магчыма, і рашаючую ролю ў захаванні Верхняга горада ў Мінску, і мне давялося быць у эпіцэнтры тых падзей.
Тагачасны галоўны архітэктар сталіцы Ю. Грыгор’еў падкінуў савецкім уладам ідэю аб зносе Верхняга горада цалкам, уключаючы і плошчу Свабоды, дзе павінны былі застацца з аднаго боку будынак
